ID.nl logo
Zekerheid & gemak

Sneller downloaden. De nieuwste p2p-clients: de moeite van het oversta

Willen we vooral veel bestanden vinden, dan grijpen we naar KaZaA of eMule. Willen we vooral snel downloaden, dan kiezen we Bittorrent of DirectConnect. Met zoveel gangbare applicaties rijst de vraag waarom er nog steeds nieuwe clients uitkomen. Wij bekijken tien van deze clients: zijn ze de moeite van het installeren waard en wat voegen ze toe aan de peer2peer--wereld?

Overstappen van uw oude vertrouwde peer2peer-toepassing naar een nieuwe is eenvoudig. Zoeken, downloaden en installeren. Hoe eenvoudig het overstappen ook is, het kost altijd tijd. Daarom hebben wij alvast voor u tien filesharingpakketten bekeken. De grote vraag: loont het uw bestaande client naar de prullenbak te sturen? De clients waarvoor we hebben gekozen zijn Blubster, Mute, Overnet, Piolet, RockItNet, Sigster, Soulseek, Warez en Waste. Daarnaast nemen we ook eerder besproken clients mee in dit verhaal. Het gaat om Azureus (PCM april 2004, pagina 80), Ares en Zultrax (PCM augustus 2004, pagina 87). Dit zijn er in totaal twaalf, maar Piolet, RockItNet en Blubster zijn eigenlijk dezelfde toepassing, daarover later meer. Technologie Een jaar geleden was er nog vrij veel te doen over de verschillende methodes waarop peer2peer-netwerken hun bestanden overpompen, maar inmiddels zijn deze technieken in iedere client geïntegreerd. Neem nu multisource, de mogelijkheid om van meerdere bronnen gelijktijdig hetzelfde bestand te downloaden. Eerst vonden we multisource alleen terug in KaZaA, nu een jaar later ondersteunt bijna iedere client deze krachtige techniek. Ander voorbeeld: swarm-downloads. Dit houdt in dat u delen van een bestand dat u binnen hebt onmiddellijk deelt met alle andere gebruikers. Oorspronkelijk was deze techniek alleen te vinden in Bittorrent en Edonkey2000. Een ding is echter onveranderd gebleven: spyware. Zonder een goed bijgewerkte versie van een spyware-verwijderpakket zoals Adaware (www.lavasoft.de) kan het werken met sommige peer2peer-toepassingen een ware hel worden. Toch beloven praktisch bijna alle clients spyware-vrij te zijn. Vanzelfsprekend hebben we bij onze clients grondig onderzocht in hoeverre deze claim ook echt waar is. Ook al gaan de pakketten qua techniek steeds meer op elkaar lijken, er zijn nog steeds heel wat punten waarin de clients onderling verschillen. De pakketten die wij hier bespreken, vallen uiteen in drie 'categorieën': suites, onderdelen en superanoniem. Een zogeheten peer2peer-suite kan zowel films áls muziek áls software downloaden Ook leveren de meeste suites ook software mee om films en audio te previewen, wat handig is snel defecte bestanden te herkennen. Onder de categorie onderdelen vallen peer2peer-toepassingen die slechts één of twee aspecten bevatten van een suite. Zo bevat de applicatie Sigster alleen een zoekmachine voor het opsporen van zogenaamde signatuurbestanden van verschillende andere peer2peer-toepassingen. De derde categorie, superanonieme p2p-clients, zorgen ervoor dat u onherkenbaar blijft voor de buitenwereld. Suites In onze test vallen Overnet, Soulseek en Warez in de eerste categorie, onder de noemer suite. In gebruik zijn deze suites goed te vergelijken met eMule en KaZaA. Hiermee kunnen we namelijk zowel films als muziek als software downloaden. Daarnaast leveren de meeste suites ook software mee om films en audio te previewen, wat het eenvoudiger maakt om defecte bestanden eruit te filteren. Overnet lijkt heel sterk op eDonkey2000, maar dan in een modern jasje. Niet verwonderlijk, het is namelijk een nieuwe versie van hetzelfde pakket. Was eDonkey 2000 gratis met de optie op een betaalde variant, Overnet is het tegenovergestelde. We worden in principe geacht te betalen, maar er is een optie om een gratis variant te halen. Deze trend weerspiegelt wat alle grote filesharing-fabrikanten op dit moment proberen, namelijk geld verdienen met hun software. Betaalt u voor Overnet dan krijgen uw zoekopdrachten en bestandsoverdrachten meer prioriteit in het netwerk, wat de snelheid te goede komt. Ook hoeft u dan geen advertenties meer te bekijken in de interface. Maar als u de vinkjes weghaalt voor de extra software in de installatie, dan zit er ook in de gratis versie van Overnet geen spyware. Soulseek is oorspronkelijk bekend als een echte muziek-downloadtoepassing. En nog steeds staat er bij veruit de meeste gebruikers alleen muziek op het menu, hoewel we ook films kunnen zoeken. Toch heeft Soulseek naar verhouding een groter aanbod van mp3'tjes dan films. Van alle toepassingen geeft Soulseek het meest de indruk aan een gemeenschap van bestandsdelers te bouwen. Zo bevat de interface een zeer prominent venster dat naar chatruimtes verwijst. Ook is er de mogelijkheid een lijst te maken van bestanden die u leuk vindt. Aan de hand van deze lijst, en die van anderen, kan Soulseek nieuwe bestanden aanraden. Een erg leuk idee om eens wat nieuwe muziek te ontdekken! Naast deze 'Things I Like'-lijst kunt u ook een 'Wish List' maken. Hierin staan zoektermen waarop Soulseek automatisch moet gaan downloaden als een gebruiker met dergelijke bestanden online komt. Erg handig om obscuur materiaal te vinden en vooraan in de rij te staan als iets wordt uitgedeeld. Een nadeel van Soulseek is wel dat dit één van de weinige clients is die niet met multisource downloads werkt. Aan de andere kant kunnen gebruikers op deze manier bekenden voorrang verlenen tijdens het downloaden. Warez lijkt van de drie suites het meeste op KaZaA. Ze hebben hetzelfde zoekvenster en een vergelijkbare interface. Het enige verschil is dat Warez niet op het Fasttrack-netwerk zit, maar een eigen netwerk heeft. Op verscheidene forums vinden we klachten dat Warez spyware zou bevatten, maar wij hebben in de laatste versie niets kunnen ontdekken. Het enige waar Adaware mee op de proppen komt zijn een paar cookies, die waarschijnlijk geplaatst zijn door de advertentiebanners. Dit geldt overigens ook voor alle andere toepassingen die met banner-adds werken, en we kunnen het niet echt een ramp noemen. Warez is erg boeiend voor diegenen die een KaZaA Lite-variant zoeken die niets met KaZaA te maken heeft. Net als bij KaZaA Lite hebt u geen last van spyware en – in tegenstelling tot KaZaA – hoeft u niets te betalen om van de advertentiesoftware af te zijn. Onderdelen Onder onderdelen verstaan we peer2peer-toepassingen die slechts één of twee aspecten bevatten van een suite. Zo is de applicatie Sigster alleen een zoekmachine voor zogeheten signatuurbestanden (handtekeningen) van andere peer2peer-toepassingen. Deze signatuurbestanden zijn bedacht om de hoeveelheid nepbestanden op filesharing-netwerken terug te dringen. Normaal staan deze handtekeningen bijvoorbeeld op een webpagina met een beschrijving van het bestand dat erbij hoort eraan vast. Voert u ze vervolgens in het juiste p2p-pakket in, dan wordt het bestand automatisch gedownload. Sigster zoekt het internet af naar sleutels voor de Fasttrack-, Gnutella- en Edonkey2000-netwerken en speurt tegelijk ook naar Bittorrent-bestanden. Dit kan erg handig zijn omdat een zoekmachine als Google vaak een brei aan overbodige informatie doorgeeft als u naar signatuurbestanden zoekt. Aan de andere kant verliest u door deze manier van zoeken wel de luxe van een beschrijving, waardoor u weer het risico loopt alsnog nepbestanden binnen te halen. Met Sigster zelf kunt u niet downloaden; hiervoor moet u de bijbehorende pakketten installeren. Piolet, RockItNet en Blubster verdienen bijzondere aandacht. Deze drie pakketten zijn in feite hetzelfde pakket, namelijk Piolet. Hun splash screen, pictogrammen en bijgeverde spyware zijn anders, maar de interface is gelijk en in hun configuratiemodules noemen ze zichzelf alle drie Piolet. Op zich is dit nog niet zo erg. Erger is dat de kwaliteit van deze software. Normaal maken we liever geen woorden vuil aan zeer slechte software, maar dit keer maken we een uitzondering. De pakketten staan dusdanig bol van de spyware dat onze computer merkbaar trager gaat lopen. Installeert u een pakket, dan wordt uw toegang tot het internet bespioneert, uw browser overgenomen en in het geval van RockItNet krijgt u zelfs een stuk malware (afkorting van malicious software, ofwel software met slechte bedoelingen) voorgeschoteld dat om de zoveel tijd crasht! Op zich is dit alles nog te genezen met een virusscanner en Adaware. De grote angel zit hem echter in het feit dat ieder vorm van firewall uit dient te staan om contact te maken met de servers, zelfs die op een eventuele router. Combineer het weghalen van uw beveiliging met een pakket dat spyware en malware installeert, en u eindigt met één van de slechtst beveiligde computers in de wereld die bestanden staat te delen. De enige reden dat we deze modules in de test hebben laten zitten is dan ook om u te waarschuwen deze programma's nog met geen stok aan te raken. Superanoniem Een ontwikkeling die langzaam maar zeker populariteit begint te winnen zijn superanonieme filesharing-pakketten. Een groot nadeel van normale peer2peer-toepassingen is namelijk dat u (zelfs met de beste instellingen) uw ip-adres associeert met de bestanden die u aanbiedt. Dit kan tegen u gebruikt worden, denk maar aan de verschillende rechtszaken tegen peer2peer-gebruikers in de Verenigde Staten. Als antwoord hierop verscheen (al eerder) Freenet, een netwerk dat onder meer voor filesharing te gebruiken is, en dat de herkomst van bestanden en data volledig verbergt. Gebaseerd op een vergelijkbare gedachtegang is daar nu Mute bijgekomen. Kort samengevat beschermt Mute uw gegevens door, in plaats van zoekopdrachten en bestandsoverdracht volledig peer2peer-over te zenden, te werken met versleutelde pakketten die van machine naar machine uw kant op worden doorgegeven. Deze aanpak wordt gecombineerd met een variant van ip-adressering. Hierdoor is uw adres niet langer zichtbaar voor andere gebruikers op het netwerk en is het onmogelijk te achterhalen wie er wat bij wie aan het downloaden is en wat er door specifieke gebruikers wordt aangeboden. Mute onderscheidt zich van Freenet doordat het een stuk eenvoudiger te installeren is. Helaas is de Mute-gemeenschap nog erg klein waardoor er zo goed als niets te downloaden aangeboden wordt. Waste biedt weer een andere methodiek om anoniem bestanden te delen. Hier wordt een zeer zware encryptiemethode gebruikt die berust op publieke en geheime sleutels. Het idee is dat u uw publieke Waste-sleutel doorgeeft aan mensen met wie u bestanden wilt delen. Met deze sleutel kunnen ze op uw server inloggen, en met behulp van hun sleutel kunt u op de andere computers terecht. Deze aanpak is net iets anders dan gewoon een eigen ftp-site opzetten, omdat u in staat bent om alle Waste-clients die u kent gelijktijdig te doorzoeken. Het haalt echter wél het grote voordeel van p2p-filesharing weg omdat u niet langer in staat bent bij wildvreemden binnen te vallen om daar naar de collectie te kijken. Conclusie Als we de nieuwe filesharing-toepassingen naast de bestaande leggen, dan is onze slotconclusie dat er niet echt veel nieuws onder de zon is. Dat betekent echter niet dat er geen reden is om over te stappen. Een toepassing als Warez biedt u dezelfde functionaliteit als KaZaA, maar dan zonder betaling of spyware. Sigster maakt het makkelijker de signaturen van andere applicaties te gebruiken en zo eenvoudiger te downloaden en Soulseek heeft net een paar extra's zoals de 'wish list' die het werken met peer2peer-leuker maken. Echt revolutionaire nieuwe technieken zitten hem toch vooral in de superanonieme pakketten zoals Mute en Waste. Deze pakketten zijn vooruit gegaan als het gaat om installatiegemak, maar ze zijn nog steeds niet goed bruikbaar omdat er een groot gebrek aan aanbod is. Ook de eerder besproken clients als Azureus, Ares en Zultrax mogen niet vergeten worden. Deze pakketten zijn zeer vergelijkbaar met de oude garde, maar spyware-vrij en gratis. Op basis van deze pakketten ziet onze ultieme filesharing-collectie er als volgt uit: Warez voor de willekeurige zoekopdrachten, Azureus voor de snelle overdracht van grote bestanden, Sigster om specifieke bestanden te kunnen vinden en Soulseek om eens kennis te maken met nieuwe muziek. Ares www.aresgalaxy.org Azureus azureus.sourceforge.net Blubster www.blubster.com Mute mute-net.sourceforge.net Overnet www.overnet.com Piolet www.piolet.com RockItNet www.rockitnet.com Sigster www.sigster.com Soulseek www.slsknet.org Warez www.warez.com Waste waste.sourceforge.net Zultrax www.zultrax.com Wat is er aan de hand met KaZaA Lite? Eén van de meest ironische nieuwsfeiten op het gebied van filesharing was de aanklacht van Sharman Networks, de eigenaar van KaZaA, tegen de aanbieders van KaZaA Lite met betrekking tot inbreuk op hun auteursrechten. Het resultaat hiervan is dat KaZaA Lite niet meer vanaf de vertrouwde websites te downloaden is. De site www.kazaalite.tk is nu een betaalsite geworden die u aanbiedt eenvoudig te leren hoe u bestanden kunt delen over internet. Als dit al waar is, vragen wij ons af waarom u zou betalen terwijl er zoveel goede software gratis wordt aangeboden. Downloaden uit nieuwsgroepen Minder makkelijk dan KaZaA, maar niet te onderschatten is het downloaden van software uit nieuwsgroepen. Zie daarvoor PCM juli 2004, pagina 118.

▼ Volgende artikel
Trick or treat? Zo ontmasker je cybercriminelen
© ID.nl
Zekerheid & gemak

Trick or treat? Zo ontmasker je cybercriminelen

Halloween: één avond in het jaar waarop iedereen zich vermomt en niets meer is wat het lijkt. Maar online is het elke dag Halloween. Cybercriminelen dragen digitale maskers en doen zich voor als je bank, pakketbezorger of zelfs als een familielid. Hun doel: jou laten klikken, inloggen of betalen. In dit artikel lees je hoe je hun trucs doorziet en hoe je jezelf beschermt tegen online oplichters.

Partnerbijdrage - in samenwerking met Bitdefender

Phishing bestaat al bijna zo lang als e-mail zelf, maar de aanpak is totaal veranderd. Waar je vroeger nog gewaarschuwd werd door kromme zinnen of vreemde links, zijn valse berichten vandaag bijna niet meer van echt te onderscheiden. En het blijft allang niet meer beperkt tot e-mail: ook via sms, WhatsApp en sociale media proberen criminelen je te misleiden. Ze gebruiken het logo van je bank, de tone of voice van PostNL of de opmaak van een bekende webwinkel. Alles klopt – behalve de bedoeling erachter.

De aanvallen zijn bovendien persoonlijker geworden. Met gegevens die online circuleren weten criminelen precies hoe ze iemand moeten aanspreken, van voornaam tot aankoopgeschiedenis. Zo voelt een nepmail of bericht als iets vertrouwds. Eén klik op een link is dan genoeg om je gegevens prijs te geven of malware te installeren.

Deepfakes, stemklonen en AI: vermommingen steeds beter

De komst van kunstmatige intelligentie heeft online oplichting een nieuw gezicht gegeven. Met taalmodellen kunnen criminelen foutloze berichten schrijven in elke taal. Deepfake-video's en stemklonen zorgen dat zelfs beeldbellen of voicemail niet langer betrouwbaar is.

Steeds vaker duiken voorbeelden op van mensen die zogenaamd gebeld worden door een bekende stem – een collega, familielid of zelfs een leidinggevende – met een dringende vraag om geld over te maken. In werkelijkheid praten ze met een digitale imitatie. Die technologie was ooit ingewikkeld, maar is nu voor iedereen toegankelijk. Daarmee is AI niet alleen een handig hulpmiddel voor creatieve toepassingen, maar ook een nieuw masker voor criminelen.

©terovesalainen

Zo herken je digitale vermommingstrucs

Cybercriminelen spelen in op haast, emotie en angst. Berichten waarin je 'nu moet betalen', 'direct moet bevestigen' of waarin met blokkades (van bijvoorbeeld je rekening of simkaart) wordt gedreigd, zijn bijna altijd verdacht. Controleer het e-mailadres van de afzender: kleine afwijkingen zoals een extra punt, cijfer of letter zijn vaak al voldoende om nep van echt te onderscheiden.

Staat er een link in de mail? Beweeg er met je muis over zonder te klikken. Verschijnt er een vreemd webadres, dan klopt er iets niet. Kijk ook naar details: ontbreekt er een persoonlijke aanhef, is de toon onlogisch of komt het bericht op een vreemd moment? Dat zijn signalen dat er iets niet pluis is.

Bel bij twijfel altijd zelf het officiële nummer van de organisatie, in plaats van te reageren op het bericht.

Scam Copilot helpt je oplichters te ontmaskeren

Om gebruikers beter te beschermen tegen steeds geraffineerdere aanvallen ontwikkelde Bitdefender Scam Copilot. Deze slimme functie gebruikt kunstmatige intelligentie om verdachte berichten, e-mails en websites in realtime te analyseren. Waar traditionele beveiliging vooral kijkt naar bekende dreigingen, herkent Scam Copilot ook nieuwe patronen en trucs die nog niet eerder zijn gezien.

De technologie kijkt naar typische kenmerken van oplichting: dwingende toon, vage links, afwijkende namen of zinsconstructies die niet passen bij een echte organisatie. Zodra iets verdacht is, verschijnt direct een waarschuwing. Zo helpt Scam Copilot je om verdachte berichten te ontmaskeren nog vóórdat je erop klikt.

Het systeem leert bovendien voortdurend bij. Nieuwe vormen van phishing, deepfake-aanvallen of misleidende berichten op sociale media worden razendsnel herkend. Zo ben je beschermd tegen zowel oude als nieuwe digitale maskers.

Scam Copilot is onderdeel van Bitdefender Premium Security en Bitdefender Ultimate Security. Die pakketten bieden een complete beveiliging voor alle apparaten in huis – van laptop tot smartphone – en combineren Scam Copilot met krachtige antivirusbescherming, een onbeperkte VPN, een wachtwoordmanager en identiteitsbewaking.

Bitdefender Premium Security: vangnet voor heel je digitale leven

Bitdefender Premium Security biedt meermaals bekroonde bescherming tegen virussen, malware, ransomware en frauduleuze websites. De software werkt op Windows, macOS, Android en iOS en beveiligt al je apparaten met één abonnement.

Naast Scam Copilot en de geavanceerde virusscanner bevat Premium Security diverse functies die gericht zijn op privacy en gebruiksgemak. Zo krijg je toegang tot onbeperkt VPN-verkeer, met meer dan vierduizend servers verspreid over vijftig landen. Daarmee surf je veilig en anoniem, ook op openbare wifi-netwerken.

De password manager helpt bij het genereren en veilig opslaan van sterke wachtwoorden, zodat je nooit meer hoeft te vertrouwen op zwakke of hergebruikte wachtwoorden. Verder blokkeert de systeembrede advertentie- en trackerbescherming ongewenste volgers en zorgt Cryptomining Protection ervoor dat kwaadwillenden je systeem niet stiekem inzetten om digitale valuta te delven.

Ook aan identiteit is gedacht. Zodra er een datalek wordt ontdekt waarin jouw gegevens opduiken, ontvang je realtime meldingen. Zo kun je snel actie ondernemen om schade te voorkomen. Bitdefender Premium Security combineert daarmee virusbescherming, privacyfuncties en identiteitswaarschuwingen in één helder pakket.

🎃 Trick or treat: laat je niet misleiden

Cybercriminelen dragen het hele jaar door digitale maskers. Ze sturen overtuigende berichten, gebruiken deepfake-stemmen en maken misbruik van AI om je te misleiden. Bitdefender Scam Copilot herkent phishing en andere oplichtingstrucs in realtime en waarschuwt direct bij gevaar. Met Premium Security en Ultimate Security beschik je over bescherming op al je apparaten, een onbeperkte VPN, anti-tracker, password manager en – bij Ultimate – volledige identiteitsmonitoring via Digital Identity Protection. Phishing, deepfakes en online oplichting verdwijnen niet, maar met Scam Copilot aan je zijde hoef je ze niet te vrezen. Zo houd je grip op wat echt is – en wat slechts een digitale vermomming blijkt te zijn.

▼ Volgende artikel
Dit kun je allemaal nog doen in de tuin in november
© melnikviva - stock.adobe.com
Huis

Dit kun je allemaal nog doen in de tuin in november

In november lijkt de tuin tot stilstand te komen, maar schijn bedriegt. Juist nu leg je de basis voor een prachtige tuin in het voorjaar. Van het beschermen van planten tegen de kou tot het planten van bollen en fruitbomen: wie in november de handen uit de mouwen steekt, wordt in de lente beloond met een gezonde, bloeiende tuin.

November in de tuin: in het kort

November is de maand waarin je opruimt, beschermt en voorbereidt. Zet vorstgevoelige planten in pot alvast binnen of maak er ruimte voor in de schuur. Hark het gevallen blad van het gazon, en gebruik het blad op andere plekken in je tuin als natuurlijke bodembedekking. Nu is ook het moment om fruitbomen en bloembollen te planten en wintergroene planten zoals heide of Skimmia in potten te zetten. Snoei fruitstruiken en knot de treurwilg, zodat ze straks sterker terugkomen in het voorjaar.

Lees ook: Zo maak je je tuinmeubilair winterklaar

Maak je tuin winterklaar

Een goed voorbereide tuin kan tegen een stootje. Zodra de temperatuur daalt, bescherm je gevoelige planten met vliesdoek of noppenfolie. Leg dat materiaal nu alvast klaar, zodat je snel kunt handelen bij vorst. Maak in de schuur of het tuinhuisje plek voor planten in pot die niet tegen kou kunnen. Binnen blijven ze het best bij een temperatuur tussen de 2 en 10 graden. Vergeet niet af en toe te luchten en de aarde vochtig te houden, zodat de wortels niet uitdrogen. Controleer tot slot de fruitbomen en verwijder ingedroogde of verschrompelde vruchten. Die kunnen schimmels bevatten en zo de boom verzwakken.

Nog even wat extra liefde voor je gazon

In november geef je het gazon nog een laatste onderhoudsbeurt voordat het in winterrust gaat. Steek de randen strak af en verwijder het blad dat op het gras ligt. Blijven bladeren liggen, dan krijgt het gazon te weinig licht en kunnen er schimmels ontstaan. Gebruik het blad liever op andere plekken in de tuin, bijvoorbeeld onder struiken of tussen vaste planten, omdat het blad verteert en voedingsstoffen aan de grond afgeeft.

©Konstantin Zibert - stock.adobe.com

Planten: fruitbomen...

November is een goede maand om fruitbomen te planten. De grond is nog relatief warm, waardoor de wortels kunnen aanslaan voordat de winter begint. Graaf een ruim plantgat en maak in het midden een kleine heuvel waar de stam op rust. Spreid de wortels voorzichtig uit, vul het gat met een mengsel van aarde en compost en druk de grond stevig aan. Geef ruim water en plaats een boompaal als de boom op een open of winderige plek staat.

Waarom een boompaal belangrijk is

Een pas geplante boom heeft nog geen sterke wortels en kan bij harde wind gaan wiebelen. Daardoor scheuren jonge wortels af en groeit de boom minder goed aan. Een boompaal geeft steun totdat de wortels zich stevig hebben vastgezet. Plaats de paal aan de windzijde van de boom en bevestig hem met een boomband. Na een jaar of twee mag de paal weer weg.

...en bollen

Ook bloembollen kunnen nu de grond in: tulpen, narcissen, hyacinten en irissen bloeien in het voorjaar als je ze nu plant. Wie meteen wat kleur in de tuin wil, kan wintervaste planten als heide, winterviolen, Skimmia of kleine coniferen in potten zetten.

©iMarzi - stock.adobe.com

Snoeien en onkruid wieden (ja, ook nu nog!)

Zolang het niet vriest, kun je nog prima snoeien. Vooral kale fruitstruiken zijn nu aan de beurt: door oude takken weg te halen, verjong je de struik en bevorder je de groei van nieuwe scheuten. Ook jonge boompjes met een doorgaande stam kun je licht terugsnoeien, zodat ze een mooie, evenwichtige vorm ontwikkelen. De treurwilg mag in deze periode worden geknot, zodat hij in het voorjaar weer mooi uitloopt.

Blijf daarnaast onkruid verwijderen, ook al groeit het minder hard. Door het bij te houden, voorkom je dat het in het voorjaar de overhand krijgt. Zo blijft de tuin netjes en houd je het werk beperkt wanneer alles straks weer begint te groeien.

Vooruitkijken naar het voorjaar

Wie in november nog even de handen uit de mouwen steekt, maakt het zichzelf straks een stuk makkelijker. De tuin krijgt rust, maar de basis voor een nieuw seizoen ligt er al. Zodra de eerste zon zich in het voorjaar laat zien, zie je de beloning van het werk dat je nu hebt gedaan: gezonde planten, een sterk gazon en fruitbomen die vol leven zitten.