Gamen stelt andere eisen aan een scherm dan fotobewerking. Zo gaat een goede kleurweergave vaak samen met een hogere responstijd. Gamers hebben echter behoefte aan een lage responstijd. Wij testen acht schermen voor gamers met 3D-weergave.

Een interessante ontwikkeling die we zien opkomen, is de ondersteuning van 3D. Alle door ons geteste schermen hebben ondersteuning voor actieve of passieve 3D. Niet iedere gamer heeft behoefte aan 3D in zijn games, gelukkig biedt een aantal geteste schermen meer dan alleen 3D.

120 Hz

Een voordeel van beeldschermen met actieve 3D-ondersteuning, is dat ze doorgaans een 120Hz-refreshrate hebben. De refreshrate, ook wel verversingssnelheid, is de snelheid waarmee het beeld wordt vernieuwd. Een normaal beeldscherm heeft een verversingssnelheid van 60 Hz, waarbij het scherm 60 keer per seconden voorzien wordt van nieuwe pixels. Als een computer een krachtige grafische kaart heeft, kan het zijn dat een game met meer dan 60 frames per seconden (fps) wordt gerendeerd. Met een 60Hz-beeldscherm heeft dit geen voordeel, aangezien het scherm door de 60Hz-refreshrate nooit meer dan 60 keer per seconden een beeld kan weergeven. Het voordeel van een 120Hz-beeldscherm zit hem in de mogelijkheid om wel meer dan 60 fps per seconde weer te geven.

Meer dan 30 fps is voor het menselijk oog nauwelijks zichtbaar. De meeste films zijn slechts 24 fps. In games betekent fps echter meer dan wat u op het scherm ziet. Een game speelt een stuk soepeler met een hoog aantal beelden per seconde. 60 fps is doorgaans voldoende om een game prettig te spelen. Toch is er een groot aantal gamers dat liever nog meer fps heeft. Een halve seconde vertraging kan in een game het verschil maken tussen leven en dood. Een snelle grafische kaart is dan de eerste stap, een 120Hz-beeldscherm de tweede stap. Wellicht is dit niet voor iedere gamer een voordeel, maar de hardcore gamers die snelle shooters spelen, zullen de 120Hz-verversingssnelheid wel waarderen. Overigens wordt 120 Hz alleen weergegeven als de 3D-mogelijkheid niet gebruikt wordt.

De test

In onze test kijken we allereest hoe het scherm functioneert met 3D. Dit doen we met de games 'Crysis 2' en 'Batman: Arkham City'. Met name Batman heeft een uitstekende 3D-ondersteuning en is absoluut een aanrader. Daarnaast testen we de 3D blu-ray 'Drive Angry'. De test is uitgevoerd met de 3D-brillen die bij het scherm worden geleverd. We hebben daarnaast de schermen in 2D in games getest. Tot slot kijken wij naar de kleurreproductie van de schermen. Bij games van minder groot belang dan bij fotobewerking, maar gamers willen tenslotte ook dat hun games goed worden weergegeven. Wij kalibreren de schermen met een helderheid van 180 cd/m², kleurwarmte van 6500K en een gamma van 2.2. Een helderheid van 120 cd/m² is ideaal voor fotobewerking, maar voor games en helemaal voor gamen met actieve 3D, is een hogere helderheid gewenst. Verder worden de schermen getest op het contrast, de inkijkhoek en de zwartweergave.

NVIDIA 3D Vision 2

Van NVIDIA hebben wij de nieuwe 3D Vision 2-bril ontvangen, deze hebben wij getest bij alle beeldschermen die NVIDIA 3D Vision ondersteunen. De NVIDIA-brillen werken alleen met grafische kaarten met een gpu van NVIDIA, bijvoorbeeld de GeForce GTX 580 die wij gebruikt hebben in onze test. De nieuwe bril draagt comfortabeler dan de vorige generatie. Daarnaast zijn de brilglazen twintig procent groter, waardoor het 3D-effect beter overkomt. Een 3D Vision 2-bril kost ongeveer 90 euro. U moet dan wel over een beeldscherm beschikken met een ingebouwde infraroodzender die de bril ondersteunt, anders hebt u ook nog een usb-infraroodzender nodig. De nieuwe bril is zeker een vooruitgang ten opzichte van zijn voorganger, op dit moment wordt alleen de ASUS VG278H standaard met deze bril geleverd. Helaas kon ASUS dit scherm niet op tijd aanleveren voor de test.

©PXimport

De NVIDIA 3D Vision 2-bril is prettiger dan het vorige model. U hebt hier wel een grafische kaart voor nodig met een GeForce-gpu.

Krachtige grafische kaart

Als u gebruik wilt maken van 3D hebt u een krachtige grafische kaart nodig. Omdat bij zowel actieve als passieve 3D de beelden dubbel moeten worden weergegeven, vergt dit meer van de grafische kaart dan normaal. Wij hebben gebruikgemaakt van een Point of View GeForce GTX 580. Om in beeld te brengen wat de impact van 3D is, hebben wij twee games getest met actieve 3D via NVIDIA 3D Vision op een resolutie van 1920 x 1080. Zonder 3D behaalden wij in Crysis 2 gemiddeld 51 fps, met 3D ingeschakeld ging dit iets omlaag naar 46,6 fps. Bij Batman Arkham City was de performance-impact van 3D groter. Hier zakte de fps van 84 naar 54 fps toen we omschakelden naar 3D. Met de TriDef 3D-drivers mag u een ongeveer gelijke impact verwachten. Als u moderne games in 3D wilt spelen op een resolutie van 1920 x 1080, is het dus geen overbodige luxe om een krachtige grafische kaart aan te schaffen.

Verschillende 3D-technieken

Actief

Actieve 3D maakt gebruik van een bril met zogeheten 'shutter-glazen'. De bril is via een infrarood-signaal verbonden met de computer. De meeste schermen die actieve 3D ondersteunen, maken gebruik van een 120Hz-verversingssnelheid. Bij actieve 3D wordt om en om één frame van het beeld getoond op het scherm. Elk glas van de bril sluit en opent met dezelfde frequentie als dat de frames op het scherm worden getoond. Hier komt de naam 'shutter-glasses' vandaan. U ziet door het linkerglas één frame van het beeld en in het rechterglas nagenoeg hetzelfde frame, maar dan net iets verschoven. Het scherm laat deze beelden met een frequentie van 120 Hz zien en de bril doet dit met 60 Hz per brilglas. Dit resulteert in een haarscherp 3D-beeld op een Full HD-resolutie met een refreshrate van 60 Hz. Het nadeel van actieve 3D is dat het beeld wat u ziet, een stuk donkerder is dan zonder 3D. Dit komt doordat uw brillenglas elke keer heel even gesloten is, waardoor er minder licht wordt doorgelaten. Een ander probleem wat zich voordoet is 'crosstalk'. Dit treedt op als u in uw linkeroog nog het beeld ziet nagloeien wat voor het rechteroog bedoeld was. Met snel bewegende beelden kan het beeld hierdoor wat waziger worden. Om dit te verminderen moeten de 3D-schermen een erg hoge responstijd hebben. Ondanks de 2 a 3 milliseconden responstijd, hebben alle geteste actieve 3D-schermen hier in mindere mate last van. Ook nadelig is dat actieve 3D onrustiger aanvoelt, maar dit is erg persoonlijk. Tot slot zijn actieve 3D-brillen iets zwaarder dan passieve 3D-brillen, doordat er een infrarood-ontvanger en batterij in de bril verwerkt zit.

©PXimport

Bij actieve 3D worden de beelden voor het linker- en rechteroog om en om getoond.

Pasief

Passieve 3D maakt gebruik van gepolariseerde glazen. Met deze techniek wordt het beeld verdeeld over de beeldlijnen, waarbij de even beeldlijnen één frame laten zien en de oneven beeldlijnen hetzelfde frame alleen iets verschoven. Hierdoor wordt diepte gecreëerd. De bril toont in ieder glas één set beeldlijnen, waardoor u 3D-beeld ziet. De schermen uit onze test die gebruikmaken van passieve 3D zijn allemaal 60 Hz, omdat de techniek geen 120Hz-refreshrate nodig heeft. Het voordeel van passieve 3D is dat u geen last hebt van 'crosstalk' en dat het beeld helder is en rustiger oogt. Nadeel van deze techniek is dat u 3D ziet met een resolutie van 1920 x 540. De 1080 horizontale beeldlijnen worden tenslotte opgedeeld, om zo twee dezelfde frames weer te geven. Het eindresultaat is minder scherp dan bij actieve 3D. Met een 3D-televisie valt dit meestal niet op, maar bij een beeldscherm waar u op minder dan 1 meter afstand zit, is dit verschil in beeldkwaliteit wel te zien. Een ander nadeel is dat passieve 3D-schermen erg precies zijn in uw positionering. Bij actieve 3D is dit ook het geval, maar een stuk minder sterk. Als u bij passieve 3D niet recht voor het scherm zit en de juiste afstand neemt, wordt 3D niet goed weergegeven.

©PXimport

Bij passieve 3D worden de beelden voor het linker- en rechteroog tegelijkertijd getoond.

Welke 3D-techniek moet u kiezen?

De keuze voor de 3D-techniek is heel persoonlijk. Test voor aankoop het verschil eerst in een winkel. Als u gevoelig bent voor flikkering, is actieve 3D niet aan te raden. Actieve 3D is daarentegen scherper dan passieve 3D. Wij hebben passieve 3D als prettig ervaren voor het kijken van films, maar voor het spelen van games komt actieve 3D weer beter naar voren. Wanneer u games wilt spelen in 3D raden wij vooral NVIDIA 3D Vision aan, de ondersteuning voor deze techniek is beduidend beter dan die van TriDef 3D en andere 3D-software. Nadeel is wel dat u dan verplicht bent gebruik te maken van een grafische kaart met een NVIDIA-gpu. Meer info over NVIDIA 3D Vision vindt u via NVIDIA.com. Als u gebruikmaakt van een grafische kaart met een AMD-gpu zult u een scherm moeten kiezen die TriDef 3D-drivers meelevert. Meer informatie over AMD HD3D vindt u via AMD.com.

AOC e2352Phz

AOC maakt gebruik van passieve 3D. Er wordt netjes een gepolariseerde bril bij het scherm geleverd. Daarnaast vinden we een voorzetbril die op een gewone bril kan worden geklemd. 3D wordt bij het scherm aangestuurd met de meegeleverde TriDef 3D-software. Laten we maar direct met het grootste nadeel van het scherm beginnen: de slechte kleurreproductie. Wij resetten het scherm altijd naar de fabrieksinstellingen voordat wij onze metingen doen. Met de standaardinstellingen die u dan hebt, meten wij een Delta E van 17,4. Ook de andere instellingen bieden niet veel verbetering, de kleuren van het scherm zijn te warm. U kunt het scherm handmatig corrigeren, maar kalibratie is wel aan te raden.

De 3D-mogelijkheid van het scherm werkt goed. De 3D blu-ray via de PlayStation 3 verloopt vlekkeloos, hetzelfde geldt voor het afspelen van de film via de pc. Ook in games ziet 3D er goed uit. Batman Arkham City wordt niet ondersteund door de TriDef 3D-software, maar onze andere testgame wel. Crysis 2 ziet er uitstekend uit. Het scherm heeft wat last van lichtlekkage bovenaan en onderaan het scherm. Opvallend is dat AOC wel een HDMI-kabel bij het scherm levert, maar geen DVI-kabel. Het grootste voordeel van het scherm is de prijs, het is het goedkoopste 3D-scherm op de markt. Als een betaalbaar 3D-scherm zoekt en de kleurreproductie voor lief neemt, is dit scherm geen verkeerde keuze. Voor gamers kunnen we het scherm niet aanraden, daarvoor is de responstijd niet hoog genoeg.

©PXimport

AOC e2352Phz

Prijs € 229,-

Oordeel 6/10

Pluspunten

Prijs

Passieve 3D voor zowel AMD als NVIDIA geschikt

HDMI-kabel meegeleverd

Minpunten

Geen DVI-kabel meegeleverd

Slechte kleurreproductie

Inkijkhoek

Acer HN274Hbmiiid

Van Acer ontvangen wij een 27inch-scherm met een verversingssnelheid van 120 Hz en ondersteuning voor actieve 3D. Er wordt een NVIDIA 3D Vision-bril bij het scherm geleverd, die wordt aangestuurd met een ingebouwde infraroodzender. Het scherm is voorzien van maar liefst driemaal HDMI 1.4a. U kunt hierdoor meerdere apparaten met 3D-ondersteuning aansluiten. Handig, maar één HDMI minder en daar een DisplayPort voor in de plaats, was nog beter geweest. Het scherm heeft een resolutie van 1920 x 1080. De resolutie is hiermee gelijk aan dat van de kleinere schermen uit de test. Een resolutie van 2560 x 1560, die we op sommige duurdere 27inch-schermen terugzien, is op dit moment nog niet te combineren met 3D. Het voordeel van een 27inch-scherm, is dat wanneer u games in 3D speelt, u meer het gevoel hebt dat u er middenin zit. Nadeel van een groter paneel is dat de matige inkijkhoek van een TN-paneel eerder opvalt. De beeldkwaliteit van het scherm is goed, standaard heeft het scherm al een acceptabele kleurreproductie en een redelijk goed contrast. Het afspelen van de 3D blu-ray met de PlayStation 3 en de test-pc, verloopt zonder enig probleem. De film wordt goed in 3D weergegeven en het scherm is daarbij niet te donker. De Acer HN274H is een prima scherm voor gamers, en van de actieve 3D-schermen uit onze test is dit scherm het beste. Aangezien onze voorkeur uitgaat naar actieve 3D bij het spelen van games, krijgt de Acer HN274H het keurmerk Best Getest. Voor gamers die alleen een snel 120Hz-scherm zoeken en geen gebruik willen maken van 3D is het scherm wel wat aan de dure kant.

©PXimport

Acer HN274Hbmiiid

Prijs € 599,-

Oordeel 8/10

Pluspunten

Verversingssnelheid 120 Hz

27inch-scherm

Snelle responstijd

Minpunten

Prijs

Inkijkhoek

LG D2542P

Het scherm dat we van LG ontvangen maakt gebruik van passieve 3D. Er wordt een gepolariseerde bril meegeleverd en een clip-on die op een andere bril kan worden bevestigd. Omdat het scherm gebruikmaakt van passieve 3D, heeft het een verversingssnelheid van 60 Hz. Dit is geen probleem, alleen fanatieke gamers zullen het ontbreken van een 120Hz-refreshrate niet kunnen waarderen. Het scherm heeft een goed contrast, zowel in games als films. De D2542P heeft een prima zwartweergave en er is geen last van lichtlekkage. Ook het contrast van het scherm is goed. 3D in games verloopt met de meegeleverde TriDef 3D-software. De kwaliteit van 3D wisselt nogal, het is erg van belang dat u recht voor het scherm zit. Zowel Crysis 2 als de film Drive Angry zien er goed uit, maar hier en daar laat het 3D-effect een steekje vallen. Het aansluiten van externe 3D blu-ray-spelers is geen probleem. Onze test via HDMI 1.4a verloopt zonder problemen. De standaard kleurreproductie van het scherm is matig, dit is wellicht minder van belang voor gamers. Toch is het aan te raden om het scherm handmatig te corrigeren of te kalibreren. De LG D2542P kunnen we eigenlijk alleen aanraden aan mensen die een goed geprijsd passief 3D-scherm zoeken, en niet teveel eisen stellen. Voor alle andere doeleinden schiet het net wat tekort. Voordeel van de gebruikte 3D-techniek is dat het scherm geschikt is voor zowel grafische kaarten met een NVIDIA- als een AMD-gpu.

©PXimport

LG D2542P

Prijs € 309,-

Oordeel 6/10

Pluspunten

Goede zwartweergave

Goed contrast

Passieve 3D voor zowel AMD als NVIDIA geschikt

Minpunten

Inkijkhoek

3D-kwaliteit wisselt

Matige kleurreproductie

ViewSonic V3D231

ViewSonic heeft zowel een passief als actief 3D-scherm in zijn assortiment. Dit ViewSonic-scherm, de V3D231, ondersteunt passieve 3D. Het scherm wordt geleverd met een gepolariseerde bril en een clip-on voor op een andere bril. 3D-ondersteuning wordt aangestuurd met de Tridef 3D-drivers, waardoor het scherm geschikt is voor grafische kaarten met een NVIDIA- of AMD-gpu. Nadeel van het scherm is de matige kleurreproductie. Met de 'user color'-instellingen krijgen we iets beter resultaat, maar een Delta E van 8,7 is nog steeds matig. Na kalibratie is de kleurreproductie wel uitstekend. Het scherm heeft met een gemeten waarde van 729:1 een goede contrastratio. De 3D-weergave van het scherm is ook goed. De game Crysis 2 wordt met de in-game 3D-instellingen goed weergegeven. Hiervoor is TriDef 3D niet nodig. Weergave van de 3D blu-ray is ook erg goed. Ook bij dit scherm geldt dat passieve 3D er het beste uitziet als u precies op de goede afstand en recht voor het scherm zit. Het scherm is voorzien interne speakers die aangestuurd kunnen worden via HDMI of de audio-ingang. Het scherm heeft een goed responstijd, beter dan de andere passieve 3D-schermen uit de test. De responstijd is goed genoeg voor games, maar het scherm mist wel een 120Hz-verversingssnelheid. Als u daar geen waarde aan hecht en uw voorkeur uitgaat naar passieve 3D, is de ViewSonic V3D231 een aanrader. Als we het scherm alleen vergelijken met de andere passieve 3D-schermen uit de test, is dit scherm de beste keuze. Hij krijgt om die reden onze Redactie TIP.

©PXimport

ViewSonic V3D231

Prijs € 299,-

Oordeel 7/10

Pluspunten

Passieve 3D voor zowel AMD als NVIDIA geschikt

Snelle responstijd

Goed contrast

Minpunten

Inkijkhoek

Matige kleurreproductie

Dell Alienware OptX AW2310

Het merk Alienware is onderdeel van Dell. Het is gespecialiseerd in computers en randapparatuur voor gamers. Voor deze doelgroep is het Alienware OptX AW2310 beeldscherm ook bedoeld. Het scherm is voorzien van een 120Hz-refreshrate en een snelle responstijd. Ideaal voor gamers. Als u de 3D-mogelijkheden van het scherm wilt gebruiken, moet u apart een NVIDIA 3D Vision-set met usb-infraroodzender aanschaffen. Daarnaast ondersteunt het scherm alleen 3D over DVI. Het scherm heeft wel HDMI, maar dit is geen versie 1.4a. Hierdoor wordt 3D niet ondersteund en valt het aansluiten van een externe blu-ray-speler zoals een PlayStation 3 af. Het scherm heeft standaard een redelijke kleurreproductie. We raden de als beeldinstelling 'Costum (RGB)' aan voor de beste weergave. Het scherm van Alienware en het scherm van Acer zijn de enige twee schermen met een 1:1-pixelmapping-optie. Dit is prettig als u andere resoluties dan de standaardresolutie van 1920 x 1080 wilt weergeven op een schaal van 1:1. Het scherm zelf heeft een goede bouwkwaliteit. Het heeft een stevige voet, voelt degelijk aan, en is in hoogte verstelbaar. Ondanks dat het scherm uitstekend is voor gamers door zijn snelle responstijd en een verversingssnelheid van 120 Hz, is het niet onze eerste keuze. Alienware staat voor kwaliteit, maar de prijs is er ook naar. Door de relatief hoge prijs kiezen wij eerder voor de ViewSonic V3D245. Dat scherm is niet alleen goedkoper, maar levert ook nog eens NVIDIA 3D Vision. De OptX AW2310 is absoluut geen verkeerde keuze. Het is prima voor mensen die niet zo nodig 3D hoeven, maar wel een goed gamer-scherm met 120 Hz zoeken.

©PXimport

Dell Alienware OptX AW2310

Prijs € 449,-

Oordeel 7/10

Pluspunten

In hoogte verstelbaar

Snelle responstijd

Verversingssnelheid 120 Hz

Minpunten

Inkijkhoek

Prijs

Geen 3D over HDMI

Geen 3D-bril meegeleverd

ViewSonic V3D245

ViewSonic heeft een passief en een actief 3D-scherm in zijn assortiment. De V3D245 gebruikt actieve 3D en ondersteunt NVIDIA 3D ­Vision. Een bril van de eerste generatie wordt meegeleverd. Het 24inch-scherm scherm heeft een resolutie van 1920 x 1080 en beschikt over een 120Hz-refreshrate. Gecombineerd met de snelle responstijd maakt dit het scherm erg geschikt voor games. Wij meten een standaard­helderheid van 235 cd/m², dat is minder helder dan de andere beeldschermen die gebruikmaken van actieve 3D. Wel iets om rekening mee te houden als u voor actieve 3D een hoge helderheid wenst. Het afspelen van 3D blu-ray via de pc en de PlayStation 3 verloopt vlekkeloos en de beelden zien er goed uit. De kleurreproductie van het scherm is iets slechter dan dat van de ViewSonic V3D231. Standaard is het scherm te warm afgesteld, wij meten een waarde van 7400 Kelvin. We raden dan ook aan om bij deze V3D245 gebruik te maken van de 'user color'-instellingen en handmatig de roodwaarde te verminderen, of om het scherm te kalibreren. Het scherm heeft een goed contrast, wij meten een contrastratio van 725:1 na kalibratie. Games en films zien er goed uit. Het scherm heeft aan de onderkant een klein beetje lichtlekkage, dit valt gelukkig niet erg op. Het scherm van ViewSonic is uitstekend voor gamers. De prijs van bijna 400 euro is best hoog voor een 24inch-scherm. Daar staat tegenover dat u voor deze prijs wel NVIDIA 3D Vision krijgt meegeleverd. Ook het tweede scherm van ViewSonic krijgt onze Redactie TIP. Het scherm is de beste keuze als u een betaalbaar en goed gamer-scherm zoekt dat actieve 3D ondersteunt.

©PXimport

ViewSonic V3D245

Prijs € 399,-

Oordeel 7/10

Pluspunten

Verversingssnelheid 120 Hz

Snelle responstijd

Goed contrast

Minpunten

Prijs

Inkijkhoek

Kleuren standaard te warm

Philips 273G3DHSB

Philips levert ons een 27inch-beeldscherm met actieve 3D-ondersteuning. Philips heeft hiervoor zijn eigen actieve 3D-bril. Jammer genoeg is de infraroodzender niet ingebouwd, maar moet deze met een kabeltje aangesloten worden. 3D wordt ondersteund door middel van de meegeleverde TriDef 3D-software. Het scherm heeft een snelle responstijd. Vreemd genoeg heeft het scherm een 60Hz-verversingssnelheid in plaats van 120 Hz, wat gebruikelijker is bij actieve 3D. Dit is een groot nadeel ten opzichte van de andere beeldschermen. Het scherm is hierdoor beperkt tot 1280 x 720 (720p) met een verversingssnelheid van 60 Hz of 1920 x 1080 (1080p) met 24 Hz. Hierdoor zit u bij games met een lage resolutie of met laag aantal frames per seconde. Voor films is het niet zo heel erg, aangezien de meeste blu-ray's 1080p Full HD zijn met 24 fps. De PlayStation 3 speelt hierdoor probleemloos de 3D-films af. Op de pc is het allemaal wat lastiger, u zult de resolutie van het scherm naar 720p moeten zetten, of de software zo moeten afstellen dat de 1080p-films op 24 fps worden afgespeeld. Standaard is de kleurreproductie matig, maar dit is met de meegeleverde Smart Control-software eenvoudig te corrigeren. Het scherm heeft een matig contrast, ook na kalibratie en het aanpassen van diverse instellingen. Het scherm beschikt over tweemaal HDMI 1.4a en een analoge aansluiting, maar DVI ontbreekt. Daarnaast wordt er alleen een VGA-kabel geleverd, u zult dus zelf voor een HDMI-kabel moeten zorgen. We kunnen dit scherm eigenlijk alleen maar afraden: voor 3D is het scherm ondergeschikt aan de andere beeldschermen met actieve 3D. Voor alleen games is het scherm qua responstijd wel goed, maar gooit het matige contrast roet in het eten.

©PXimport

Phillips 273G3DHSB

Prijs € 459,-

Oordeel 4/10

Pluspunten

27inch-scherm

Snelle responstijd

Minpunten

Inkijkhoek

Matig contrast

Matige 3D-ondersteuning

Geen DVI

Samsung SyncMaster S27A950

Dit 27inch-scherm van Samsung wordt geleverd met een eigen actieve Samsung 3D-bril. De bril is licht en comfortabel en werkt met de meegeleverde TriDef 3D-software. De software zorgt ervoor dat de games worden opgestart in 3D. De ondersteuning van games met TriDef 3D is niet zo goed als met NVIDIA 3D Vision. Het voordeel is wel dat u niet direct vastzit aan een grafische kaart van GeForce, maar ook met een AMD Radeon in 3D kunt gamen. Het is wel mogelijk om gebruik te maken van NVIDIA 3D Vision, maar de ingebouwde IR-zender werkt hier niet mee. U hebt een losse usb-infraroodzender van NVIDIA nodig. Met behulp van PowerDVD 11 probeerden wij op onze pc een 3D blu-ray af te spelen. Dit kregen wij niet voor elkaar met dit scherm. Met de PlayStation 3 via HDMI 1.4a draaide de film wel direct in 3D. Het scherm heeft een opvallend ontwerp met erg dunne randen wat het scherm ook geschikt maakt voor opstellingen met meerdere monitoren. Nadeel van het ontwerp is dat wandmontage niet mogelijk is. De Samsung S27A950 is voorzien van duallink-DVI, HDMI 1.4a en DisplayPort. De beeldkwaliteit is goed, standaard heeft het scherm een goede kleurreproductie. Daarnaast zijn de zwartweergave en het contrast goed. Het scherm is voorzien van een reflecterende coating, dit is niet altijd even prettig. Vooral als u een lichtbron in de buurt hebt, kan dit storend zijn bij het kijken van films of bij het spelen van games. Het scherm is met zijn snelle responstijd en een verversingssnelheid van 120 Hz, uitstekend geschikt voor gamers.

©PXimport

Samsung SyncMaster S27A950

Prijs € 595,-

Oordeel 8/10

Pluspunten

27inch-scherm

Verversingssnelheid 120 Hz

DisplayPort

Snelle responstijd

Minpunten

Prijs

Inkijkhoek

Reflecterende coating

Conclusie

De meerwaarde van 3D in games of films is allereerst een kwestie van smaak. Daarnaast wisselt de kwaliteit van 3D erg bij games. Bij bijvoorbeeld Batman Arkham City voegt 3D wel degelijk wat toe, en vergroot het het spelplezier. Het andere uiterste is dat 3D een storende factor is, en uw prestatie in de game minder wordt. Wij vonden World of Warcraft in 3D helemaal niet prettig, en ook in strategiegames werkte het voor ons niet fijn. In veel shooters en racegames ziet 3D er wel weer zeer fraai uit. Actieve 3D is voor gamers de beste keuze en dit wordt met NVIDIA 3D Vision het beste ondersteund. Mede hierdoor is het scherm van Acer de beste keuze uit onze test. Daarnaast is dit scherm ook zonder 3D geweldig voor gamers. Het actieve scherm van ViewSonic, de V3D245, krijgt onze eerste Redactie TIP. Dit scherm is ook geschikt voor gamers die 3D niet zo belangrijk vinden en toch een snel 120Hz-scherm zoeken. Als u op zoek bent naar een scherm voor passieve 3D en ook games wilt spelen, dan kunnen wij de ViewSonic V3D231 aanraden.

©PXimport

Gebruikte apparatuur

Videokaart Point of View: GeForce GTX 580 + NVIDIA 3D Vision 2

Processor: Intel Core i7-965

Moederbord: ASUS Rampage II Gene (Intel X58-chipset)

Geheugen: Kingston 6 GB DDR3 1600 MHz

3D blu-ray intern: LG CH10LS20 blu-ray + PowerDVD 11

3D blu-ray extern: Sony PlayStation 3 via HDMI 1.4a-kabel

Energiemeter: Voltcraft Energy Monitor 3000

Kalibratie: Colorvision Spyder 3 Elite

Besturingssysteem: Windows 7 Home Premium SP1 (64 bit)

Wanneer je een chatbot als ChatGPT of Copilot een vraag stelt, krijg je (hopelijk) een degelijk antwoord. Dit is mogelijk omdat deze AI-modellen zijn getraind met talloze tekstdata, zoals boeken, artikelen en websites. Maar je kunt zo’n model ook koppelen aan een eigen verzameling documenten en deze data dynamisch laten gebruiken.

Dit artikel bespreekt oplossingen om eigen documenten als doorzoekbare database aan een AI-model te koppelen, zowel in de cloud (via NotebookLM) als lokaal (met tools als AnythingLLM en Ollama). Bij dit proces haalt een model eerst relevante informatie uit een specifieke externe bron of database op (retrieval) en gebruikt deze vervolgens om een contextueel antwoord te genereren (generation). Dit heet Retrieval-Augmented Generation, kortweg RAG.

Voor we concreet ingaan op de genoemde tools, leggen we kort uit hoe een AI-chatbot je prompts analyseert en op basis van getrainde kennis een relevant antwoord probeert te genereren. Daarna bekijken we hoe dit in een RAG-context verloopt.

1 LLM-dataverwerking

Veel mensen denken dat een AI-model zoals ChatGPT of andere Large Language Models (LLM’s) zoals Gemini, Grok, Llama of Claude bij een prompt direct een database van webpagina’s doorzoekt, een samenvatting maakt en die als antwoord teruggeeft. Afhankelijk van het model en je vraag kan er soms in live internetbronnen worden gezocht, maar doorgaans werkt dit proces fundamenteel anders.

In de trainingsfase leren LLM’s namelijk hoe woorden, zinnen en concepten samenhangen. Deze informatie wordt vervolgens opgesplitst in kleine woorddelen (tokens) en door een embedding-functie opgenomen (ingebed) als miljarden getallen, oftewel parameters, in één- of meerdimensionale tabellen, zoals vectoren en tensors.

Zo kan het woord ‘bank’, afhankelijk van de context, in een andere tabel belanden. Bij ‘Geld op een bank zetten’ wordt ‘bank’ gekoppeld aan financiële begrippen zoals ‘geld’ en ‘spaar’, terwijl ‘bank’ bij ‘Op een bank zitten’ aan huiselijke begrippen als ‘stoel’ en ‘zit’ wordt gelinkt. Deze structuur heet een transformer-model, en vandaar ‘GPT’: Generative Pre-trained Transformer.

Wanneer je nu een prompt invoert, zet de chatbot deze eerst om in vectoren die de contextuele betekenis weergeven. Deze worden vervolgens vergeleken met de LLM-parameters, waarna het model stapsgewijs de meest waarschijnlijke volgende tokens voorspelt. Uiteindelijk wordt deze tokenrij naar woorden omgezet en krijg je als gebruiker een antwoord terug.

De positionering van (een homoniem als) ‘bank’ in deze vector zal ook afhangen van de context.

2 RAG-dataverwerking

Wanneer je zelf databronnen toevoegt, zoals docx- of pdf-bestanden, of zelfs afbeeldingen, is het onrealistisch dat het LLM hiervoor opnieuw een trainingsfase doorloopt. Dit proces kost namelijk veel tijd en miljoenen euro’s. Daarom wordt gebruikgemaakt van technieken als RAG. Om RAG toe te passen, worden vectordatabases, zoals LanceDB en Pinecone, of document-retrievalsystemen, zoals Elasticsearch en Haystack, ingezet.

Bij vectordatabases worden tekstdata door de ingebouwde ‘embedder’ vooraf omgezet in vectoren, vergelijkbaar met een LLM. Deze vectoren worden opgeslagen in een database die doorzoekbaar is op basis van vectorovereenkomsten. Dit maakt ze geschikt voor contextueel en semantisch zoeken, veel meer dan met traditionele SQL-databanken mogelijk is.

Document-retrievalsystemen slaan de data als tekst op, vaak in gestructureerde velden, waardoor full-text search mogelijk is op basis van trefwoorden en tekstuele overeenkomsten. Deze systemen zijn meer geschikt voor exacte tekstopzoekingen.

Interessante achtergrondinformatie over vectordatabases en hun relatie tot LLM’s vind je onder meer hier.

Tekstdata worden door de ingebouwde embedder in een vectordatabase ondergebracht.

3 RAG-zoekopdrachten

Hoe verloopt een RAG-zoekproces over het algemeen? Eerst upload je alle gewenste documenten naar het systeem. De tekstdata worden daarna, via een lokaal (Ragflow, AnythingLLM) of cloudgebaseerd (NotebookLM) embedding-model, in kleine stukken verdeeld en in een vectordatabase opgeslagen, lokaal of in de cloud.

Wanneer je nu een prompt invoert, wordt deze eveneens door het embedding-model gevectoriseerd. De vectordatabase zoekt vervolgens naar relevante tekstfragmenten op basis van overeenkomsten, waarna de relevantste fragmenten worden opgehaald. Deze fragmenten worden nu gecombineerd met je originele prompt en samen naar het LLM-model gestuurd, lokaal of via een API(-sleutel) naar een cloudmodel als ChatGPT. Het gegenereerde antwoord wordt daarna teruggestuurd naar je systeem.

Draait het RAG-systeem lokaal, dan worden dus alleen de relevante fragmenten en je prompt naar de cloud gestuurd, tenzij ook de chatbot lokaal draait. In dit geval blijft alles lokaal. Je volledige documenten en de bijbehorende vectoren blijven hoe dan ook lokaal, tenzij het hele RAG-systeem in de cloud draait.

Een typisch RAG-scenario: de prompt en (alleen) de relevante data gaan naar het LLM-model.

4 NotebookLM

Je weet nu ongeveer wat je met een RAG-systeem kunt en hoe dit onderliggend werkt. Hoog tijd nu om zo’n systeem aan de tand te voelen. We beginnen met een cloudgebaseerd RAG-systeem, Google NotebookLM, dat vooral geschikt is als privacy voor jou minder belangrijk is (al claimt Google je persoonsgegevens niet te gebruiken om NotebookLM te trainen).

Ga naar https://notebooklm.google en klik op de knop NotebookLM proberen. Meld je aan met een persoonlijk Google- of Google Workspace-account.

Je merkt dat er standaard al een notebook is aangemaakt: Introduction to NotebookLM. In het Bronnen-menu aan de linkerkant kun je zeven reeds toegevoegde documenten bekijken. Klik op een document voor een geautomatiseerde samenvatting en de belangrijkste aanklikbare onderwerpen. In het document NotebookLM Features lees je bijvoorbeeld welke documenttypes je kunt uploaden. Je kunt hierover open vragen stellen in het chatvenster, zoals: ‘Met welke types bronbestanden kan NotebookLM precies overweg?’ Het antwoord baseert zich grotendeels op tekstfragmenten uit dit document, zoals zichtbaar bij de genummerde bronverwijzingen.

De bot geeft bij de prompt netjes aan hoeveel bronnen hij kan raadplegen (zeven in dit geval). Stel je een vraag als ‘Is NotebookLM een Retrieval Augmented Generation-systeem (RAG)’, dan krijg je een gefundeerd antwoord met verwijzingen naar een of meer documenten, ook al wordt ‘RAG’ niet expliciet in deze documenten vermeld. NotebookLM vult namelijk antwoorden aan met eigen trainingsdata (van Gemini Pro in dit geval) wanneer dat zinvol is. Vragen die geen verband houden met je documenten blijven echter onbeantwoord.

Desnoods haalt NotebookLM aanvullende informatie uit de eigen trainingsdata op.

5 Bronnen toevoegen aan NotebookLM

We laten je zien hoe je een eigen notebook samenstelt. Een notebook kun je zien als een project dat uit meerdere documenten bestaat, vergelijkbaar met een map met bestanden. Klik op het pictogram linksboven om een overzicht van bestaande notebooks te zien. Kies hier + Nieuwe maken om documenten toe te voegen. Dit kunnen lokale bestanden zijn, zoals pdf’s, txt-bestanden en diverse audioformaten met spraak, maar ook documenten en presentaties uit Google Drive, links naar websites, publieke YouTube-video’s (met onderschriften) of tekst van het klembord. Per notebook kun je maximaal vijftig bronnen uploaden, elk tot 200 MB groot.

Audiobestanden worden automatisch intern getranscribeerd, zodat je er vragen over kunt stellen. Met de knop + Bron toevoegen voeg je meer bronnen toe aan een geselecteerd notebook. Met vinkjes bepaal je welke bronnen de dienst mag gebruiken bij vragen. Je kunt ook anderstalige documenten uploaden en in je voorkeurstaal, zoals Nederlands, vragen stellen en antwoorden ontvangen. De taalvoorkeur stel je in via de instellingen van je Google Account.

Ook anderstalige bronnen (rechts: een pdf in Adobe Reader) kun je meteen bestuderen en bevragen in je eigen taal.

6 Speciale notities in NotebookLM

Wil je antwoorden bewaren, klik dan op Notitie toevoegen. De notitie wordt opgeslagen onderaan het rechterdeelvenster Studio. Hier vind je ook nog allerlei andere knoppen:

Je kunt notebooks delen met andere Google-gebruikers als Kijker of Bewerker, maar je kunt op elk moment ook weer de toegang intrekken. Wie NotebookLM in Pro gebruikt, kan de chatresponses verder bijsturen en meer notebooks, bronnen, vragen en overzichten maken. Dit abonnement biedt tot 500 notebooks, elk met maximaal 300 bronnen, en dagelijks 500 chatvragen en 20 audio-overzichten (meer informatie vind je hier).

Van een tijdlijn over studiemateriaal tot een heuse podcast met slechts enkele muisklikken.

7 Cloud versus lokaal

Tools als NotebookLM zijn bijzonder nuttig voor het bestuderen, analyseren en kritisch bevragen van zowel tekst- als audiobronnen. Een nadeel is dat je bronnen naar de cloud moet uploaden. Dat kan onhandig en tijdrovend zijn en vormt altijd een risico voor de privacy, ook al zegt Google deze data niet voor trainingsdoeleinden te gebruiken.

Met de juiste tools kun je dit proces ook deels of volledig lokaal uitvoeren, zodat er weinig tot geen data online komen. Een geschikte oplossing is de gratis tool AnythingLLM, een opensource-framework waarmee je LLM’s kunt beheren en gebruiken, zowel in de cloud (meestal via API’s) als lokaal. Je kunt het systeem bovendien uitbreiden met eigen data via RAG.

Het hele systeem van AnythingLLM kan ook in de cloud worden gehost. Zo’n gehoste oplossing kost ongeveer 50 dollar (ca. 48 euro) per maand voor vier gebruikers en honderd documenten) of 99 dollar (ca. 95 euro) per maand voor grotere teams of databibliotheken.

Wil je volledige controle, dan kun je zowel dataopslag, embedder, vectordatabase als het LLM-model lokaal draaien. Hosting kan op een eigen pc of server, bijvoorbeeld als uitvoerbare applicatie voor Windows, macOS of Linux. In Linux gebruik je bijvoorbeeld dit commando:

Een andere optie is om een dockercontainer te gebruiken voor een meer geïsoleerde en schaalbare omgeving.

AnythingLLM laat zich makkelijk installeren voor diverse platformen.

8 AnythingLLM

We tonen hier hoe je met de desktopapplicatie (versie 1.7.2 in ons geval) voor Windows (x64) aan de slag kunt. Je installeert deze suite met diverse AI-tools via het uitvoerbare bestand in slechts een paar muisklikken, waarna de suite direct klaar is voor gebruik. De systeemeisen hangen af van wat je wilt doen, zoals het gebruik van een lokale embedder, vectordatabase en/of LLM. Officieel zijn 2 GB geheugen, een dualcore-cpu en 5 GB opslagruimte toereikend, maar dit zijn absolute minimumwaarden, geschikt als je vooral externe diensten (zoals in de cloud) gebruikt.

Bij de eerste keer opstarten van AnythingLLM klik je op Get started. Je selecteert vervolgens een geschikte LLM-provider voor het genereren van responses op basis van je prompts en meegestuurde tekstfragmenten. Standaard wordt hier AnythingLLM voorgesteld, die onderliggend Ollama gebruikt (zie het kader 'Ollama en RAGflow’). Kies uit de veertien voorgestelde LLM’s, met onder meer modellen van Meta, Microsoft, Google en Mistral. De meeste zijn tekstmodellen, maar een paar zijn multimodaal en ondersteunen in principe ook afbeeldingen. Bij elk model staat een GB-waarde die aangeeft hoeveel geheugen nodig is (bij voorkeur VRAM van de gpu). Laat je keuze mede hierdoor bepalen. Selecteer een model zodat de aanduiding Active verschijnt en druk op de rechterpijlknop.

Je kiest zelf de LLM die je binnen je werkruimte in AnythingLLM wilt gebruiken: lokaal of extern.

9 Werkruimtes

Je komt op een overzichtspagina terecht waar je naast de gekozen LLM (in dit voorbeeld AnythingLLM x Ollama) ook de standaard geselecteerde embedder (Anything LLM Embedder) en de vectordatabase (LanceDB) ziet. AnythingLLM kiest bewust voor lokaal werkende oplossingen om je privacy te beschermen. Je kunt deze instellingen later wijzigen, maar bevestig nu met de rechterpijlknop. Klik eventueel op Skip Survey en vul de naam in van je eerste werkruimte. Een werkruimte functioneert als container voor documenten en gesprekken rond een specifiek thema of project, zodat je gestructureerd kunt werken.

Nadat je op de rechterpijlknop hebt gedrukt, verschijnt het hoofdvenster van AnythingLLM: links zie je de werkruimtes en rechts een welkomstvenster. Via de knop + Nieuwe Werkruimte kun je extra werkruimtes aanmaken. Een naam geven is voldoende, omdat nieuwe werkruimtes standaard de net ingestelde algemene instellingen overnemen.

Klik op het tandwielpictogram bij een werkruimte. Op het tabblad Algemene instellingen kun je de naam wijzigen of de werkruimte verwijderen. Weet wel dat alles wat je embed in de vectordatabase van toegevoegde bronbestanden verdwijnt bij verwijdering. De bronbestanden zelf blijven behouden.

Je kunt werkruimtes maken, benoemen en ook weer verwijderen.

10 Bronbestanden

Je voegt bronbestanden als volgt aan je werkruimte toe. Klik vanuit het hoofdvenster op de uploadpijl naast de werkruimte. Er opent een dialoogvenster met twee knoppen: Documents en Data Connectors. Via Documents kun je diverse bestandstypes uploaden, zoals txt-, pdf-, csv- en xls(x)-bestanden, of ze direct verslepen naar het venster. Deze bestanden worden door de ingebouwde document-processor geanalyseerd (waarbij ze worden opgesplitst in brokken (chunks) van een instelbaar aantal tokens) en vervolgens in het deelvenster My Documents geplaatst. Documenten die je eerder in andere werkruimtes hebt toegevoegd, zijn hier ook beschikbaar (met de indicatie Cached). Je kunt ook naar webpagina’s of online documenten verwijzen door de url in te voeren en op Fetch website te klikken. Toegevoegde documenten worden standaard geplaatst in de map custom-documents, maar je kunt ze ook organiseren in nieuwe mappen via + New Folder.

Selecteer documenten die je wilt gebruiken in de werkruimte en klik op Move to Workspace. Controleer ook de knop Data Connectors. Hiermee kun je (online) documenten ophalen via diensten als GitHub Repo, GitLab Repo en Confluence, of zelfs YouTube-transcripts en webpagina’s via Bulk Link Scraper. Bij deze scraper vul je een url in, plus de gewenste linkdiepte en het maximaal aantal te lezen pagina’s. Deze gegevens worden dan eveneens aan je documenten toegevoegd.

Bevestig met Save and embed om de documenten in de vectordatabase te embedden. Dit proces kan, afhankelijk van de hoeveelheid data, wel even duren.

Voeg alle gewenste bronbestanden (zoals documenten of webpagina’s) toe aan het systeem.

11 Chatomgeving

In het hoofdvenster open je de gewenste werkruimte. Standaard is er al één thread actief (Default): een conversatie tussen jou en de LLM. Je kunt extra threads aanmaken via + New Thread. Voer je prompts in en de LLM geeft (hopelijk relevante) antwoorden op basis van de doorgestuurde tekstfragmenten. Klik op Show Citations om te zien welke bronnen zijn gebruikt. Door op een bron te klikken, zie je de specifieke tekstfragmenten. Je kunt prompts ook inspreken (microfoon-pictogram) en de antwoorden laten voorlezen (luidspreker-pictogram).

Daarnaast zie je een paperclip-pictogram voor het ad hoc uploaden van extra documenten en een pictogram voor slash-commando’s en agents. Het standaard beschikbare slash-commando is /reset, waarmee je je chatgeschiedenis wist en een nieuwe sessie start. Voeg via Add a New Preset eigen commando’s toe, zoals /vertaal met een prompt als ‘Vertaal het zojuist gegeven antwoord naar het Engels’ en Engelse vertaling als beschrijving. Deze commando’s komen automatisch ook beschikbaar in je andere threads en werkruimtes.

Overigens kun je je chatgeschiedenis (van alle werkruimtes) ook bekijken, exporteren en verwijderen via het moersleutel-pictogram, in de categorie Beheerder / Werkruimte Chats.

Slash-commando’s: handig voor vaak gebruikte prompts.

12 Agents

Agents functioneren als autonome modules die AI-modellen gebruiken om specifieke taken zelfstandig uit te voeren, zoals informatie verwerken of acties uitvoeren op basis van ingestelde parameters. Klik op het moersleutel-pictogram linksonder (Open settings) en navigeer naar Agent Vaardigheden. Hier vind je standaard zeven geïntegreerde agents, waarvan je er vier kunt in- of uitschakelen, zoals Generate charts en Web Search.

We nemen deze laatste als voorbeeld. Activeer deze, selecteer een SERP (Search Engine Results Provider), bijvoorbeeld DuckDuckGo (bij sommige moet je wel nog een API-sleutel invullen). Bevestig met Save. Laat nu in de chatomgeving je prompts voorafgaan door @agent om automatisch geactiveerde en relevante agents op te roepen. Zo kan de agent actuele informatie van internet ophalen, waarbij standaard tot tien zoekresultaten worden verwerkt.

Verwant aan agents zijn de ‘agent skills’. Open de rubriek Community Hub en ga naar Explore Trending. Klik bij een skill op Import en bevestig met Import Agent Skill. Ga daarna terug naar Agent Vaardigheden, waar de skill is toegevoegd. Schakel de skill in om deze beschikbaar te maken.

Met en zonder zoekopdrachten op het web: een merkbaar verschil.

13 Instellingen

Via Open settings kun je op algemeen niveau diverse onderdelen aanpassen. In de categorie AI Providers wijzig je bijvoorbeeld de LLM, Vector Database en Inbedder, zoals een cloudgebaseerde dienst als OpenAI, Pinecone of Gemini. Voor veel opties is een API-sleutel vereist, die vaak niet gratis is. Je stelt hier ook spraak-naar-tekst- (standaard: Local Whisper) en tekst-naar-spraak-providers in. Voor tekst-naar-spraak is standaard de lokale provider PiperTTS ingesteld, maar je kunt bijvoorbeeld ook een bekende dienst als ElevenLabs kiezen (met API).

Bij Aanpassing stel je het thema, de taal en de automatische berichten voor gebruikers in. Deze instellingen gelden standaard voor alle werkruimtes, maar kunnen op werkruimteniveau worden overschreven. Klik op het tandwielpictogram naast een werkruimte om deze opties aan te passen.

In het tabblad Chat Instellingen kies je een specifieke LLM Provider of stel je de Chatmodus in. Standaard staat dit op Chat, maar met de optie Query gebruikt het systeem uitsluitend je eigen documentcontext voor responses, zonder de getrainde dataset van de LLM te raadplegen. Hier bepaal je ook hoeveel eerdere chats worden meegenomen (standaard 20) en met welke achterliggende prompt de werkruimte rekening moet houden.

Op het tabblad Agent Configuratie kun je agenten en skills selecteren die specifiek voor deze werkruimte gelden. Bevestig alle aanpassingen telkens met de voorziene knoppen.

Je kunt ook instellingen vastleggen die specifiek zijn voor de geselecteerde werkruimte.

Niet alleen het saaie en repetitieve werk wordt vervangen door AI. Je bent óók als kenniswerker niet meer zeker van een baan. Software wordt al grotendeels door AI geschreven. Gelukkig kun je daar als hobbyprogrammeur ook enorm van profiteren. Het brengt naast tijdwinst ook veel gemak. We helpen je op weg met drie praktische tools: ChatGPT, Aider en de Windsurf Editor. We maken enkele eenvoudige voorbeelden, zodat je een helder beeld hebt van je potentiële workflow.

Grote taalmodellen zijn al zo goed dat je comfortabel complete programma’s door AI kunt laten maken, zelfs zonder enige programmeerkennis. Afhankelijk van de tools die je gebruikt, voelt dat toch alsof je samen aan code werkt, ook wel pair-programmeren genoemd. Je houdt dus enige controle en kunt er, als je oplet, veel van leren. Ook al wordt het harde werk door AI gedaan.

Een bijkomend voordeel is dat je heel gericht aanpassingen kunt laten doen of vragen kunt stellen over de code, zonder dat je de documentatie of websites als Stack Overflow hoeft door te spitten. Het is geen verrassing dat laatstgenoemde website met fors dalende bezoekersaantallen te maken heeft. Ook andere taken, zoals het schrijven van de documentatie, zijn snel geregeld.

In dit artikel gaan we een eenvoudig programma maken met AI, zodat je een goed beeld hebt van de workflow. We gebruiken drie verschillende tools. We starten met het vertrouwde ChatGPT, al kun je ook bijvoorbeeld voor Claude of Gemini kiezen. Daarna gaan we met Aider in combinatie met Git aan de slag. Daarmee werk je ‘samen’ aan programmacode via de opdrachtprompt, in ons voorbeeld binnen het vertrouwde Visual Studio Code. Tot slot gaan we met de Windsurf Editor aan de slag, een completere grafische ontwikkelomgeving met geïntegreerde AI-features, die je van begin tot eind ondersteunt bij het maken van je programma. 

ChatGPT

Chatbot

Grote taalmodellen (LLM’s) vormen de basis voor chatbots als OpenAI’s ChatGPT en Anthropics Claude, maar óók voor de tools die we hierna behandelen. Feitelijk benaderen we de chatbots in dit eerste deel van het artikel rechtstreeks, via een browser of app. De andere tools gebruiken de API van deze bedrijven. Raadpleeg eventueel voor het starten met ChatGPT deze basiscursus.

De nieuwere modellen (we gebruiken overwegend ChatGPT 4o en Claude 3.5 Sonnet) laten heel goede resultaten zien voor programmeertaken. Ze helpen uiteraard niet alleen om programmacode te schrijven maar kunnen code ook uitleggen, fouten oplossen en de documentatie schrijven. Ook kun je uitstekend brainstormen over een project of ideeën. Het is daarom, óók als je andere tools voor programmeren gebruikt, enorm praktisch om erbij te hebben! Toegang tot ChatGPT is gratis met beperkingen. Een abonnement is minder gelimiteerd en geeft vaak toegang tot nieuwere modellen (zoals o1 of o3-mini). Zo’n abonnement is niet bruikbaar voor de andere tools, die gebruiken namelijk de API waarvoor je aparte credits moet aanschaffen.

Een chatbot biedt goede ondersteuning bij al je programmeervragen.

Eerste stappen

We beginnen met een eenvoudig voorbeeld en vragen aan ChatGPT om een spelletje boter-kaas-en-eieren te maken, ook wel bekend als tic-tac-toe. Hoewel het Engels soms betere resultaten kan geven, werken we voor dit artikel volledig in het Nederlands. We starten met deze prompt: “Maak een volledig functionele boter-kaas-en-eieren voor in een browser. Maak de HTML-structuur, voeg CSS-stijlen toe en implementeer de JavaScript-logica. Maak een scheiding tussen HTML, CSS en JavaScript. Zorg dat het programma responsief is zodat het bij elke schermgrootte werkt.”

ChatGPT genereert de gevraagde code. Je kunt individueel de HTML, CSS en JavaScript kopiëren. Om het te proberen, kun je alles plakken op websites als www.jsfiddle.net en www.codepen.io. Voor dit voorbeeld hebben we bij JSFiddle een projectpagina aangemaakt. We gaan dit voorbeeld in de volgende stappen verder verbeteren, steeds met links naar de verbeterde versie.

De eerste versies van het spel boter-kaas-en-eieren.

Geluiden toevoegen

We vragen ChatGPT om het programma aan te passen, zodat er een geluid wordt afgespeeld bij elke zet. ChatGPT voegt daarop een audio-element toe aan de HTML-code. Het past ook het script aan om dit aan te roepen bij elke zet. Je moet nog wel zelf het mp3-bestand plaatsen in de uiteindelijke programmamap of een volledige link naar het mp3-bestand invullen in de HTML-code:

Er zijn overigens veel websites waar je leuke geluidseffecten kunt vinden die je vrij kunt gebruiken, waaronder Pixabay. Op deze pagina zie je onze aangepaste versie.

De aangepaste HTML-code bevat een verwijzing naar een mp3-bestand.

Computertegenstander

We vragen ChatGPT vervolgens om een slimme computertegenstander toe te voegen, waarbij aan het begin van het spel wordt gekozen wie er mag beginnen. Via deze webpagina kun je deze versie zien. De computertegenstander blijkt in eerste instantie overigens helemaal niet zo slim, waardoor je makkelijk je potjes wint. Maar dat is snel opgelost. Na ons verzoek om de computertegenstander slimmer te maken, controleert het programma voortaan eerst op mogelijke winnende zetten en blokkeert het de tegenstander indien nodig. Als er geen direct winnende of blokkerende zetten zijn, kiest het een willekeurige lege cel. Deze slimmere versie kun je hier bekijken.

Het aangepaste script op een canvas in ChatGPT.

Uiterlijk verfraaien

Als laatste hebben we gevraagd het uiterlijk wat mooier te maken. Hierbij wordt voornamelijk de CSS-code aangepast om de visuele stijl van het spel te verbeteren. Het resultaat is geslaagd: ChatGPT geeft de achtergrond een mooi kleurverloop. Ook zijn de stijlen van de knoppen en speelvelden aangepast. Het levert een veel moderner en aantrekkelijker uiterlijk op.

Je kunt ChatGPT uiteraard steeds vragen om het script of een deel daarvan uit te leggen. Ben je het overzicht over de wijzigingen kwijt, dan kun je uiteraard ook vragen om de laatste HTML-code in te zien, of de laatste versie van het script. Eventueel op een canvas. Toch misten wij in ChatGPT soms wat overzicht en is het bovendien lastig om een stapje terug te doen als een aanpassing niet het gewenste resultaat oplevert. Dit zijn zaken die we in het volgende deel gaan aanpakken met Aider.

De gemoderniseerde versie van boter-kaas-en-eieren.

Aider

Opdrachtprompt

Voor grotere programmeerprojecten is het werken met een chatbot al snel vervelend en verwarrend. Veel praktischer is een tool die met jouw eigen projectbestanden werkt en zelf of samen de gewenste aanpassingen maakt. Als je geen moeite hebt met het werken met een opdrachtprompt, is Aider een uitstekende optie. Die tool helpt met het schrijven en aanpassen van code.

Aider is opensource en werkt met heel veel LLM’s samen. Hier gebruiken we de API voor Claude 3.5 Sonnet, maar je kunt ook de API van OpenAI gebruiken of een LLM die je zelf lokaal draait of elders, zoals via OpenRouter. De integratie met Git is enorm praktisch. Voor elke aangebrachte wijziging voert het een ‘commit’ uit, voorzien van een duidelijke omschrijving, zodat je achteraf een goed overzicht met alle veranderingen hebt en ook stapjes terug kunt doen. Niet alle alternatieven bieden dit en dat is vooral een gemis als er iets fout gaat en je geen idee meer hebt hoe je dat moet oplossen.

Aider werkt samen met alle gangbare LLM’s.

Voorbereiding

We willen weer laten zien hoe je het spelletje boter-kaas-en-eieren met Aider zou kunnen maken. We gebruiken het voor velen vertrouwde programma Visual Studio Code onder Windows en installeren Aider via een opdrachtprompt binnen die ontwikkelomgeving. Binnen de editor kun je uiteraard alle gegenereerde bestanden bekijken en handmatig aanpassen. Voor de installatie van Aider heb je Python nodig. Zet tijdens de installatie van Python een vinkje bij Add python.exe to PATH, zodat je Python vanuit elke map kunt aanroepen.

Installeer ook Visual Studio Code als je dat nog niet eerder hebt gedaan. Visual Studio Code biedt een mogelijkheid om Copilot als assistent te gebruiken, maar dat slaan we hier over.

Installeer ook Git, zodat versiebeheer mogelijk is. Kies tijdens de installatie van Git voor het gebruik van Visual Studio Code als standaardeditor. Verder kun je alle standaardinstellingen accepteren. Als je Python, Visual Studio Code en Git hebt geïnstalleerd, kun je door met de installatie van Aider.

Installeer Python onder Windows voordat je met Aider aan de slag gaat.

Installatie Aider

We kunnen nu Aider installeren. Open daarvoor Visual Studio Code en kies in het menu de optie Terminal / New Terminal. Verander de terminal, via de optie rechtsboven in het venster, naar Git Bash. Installeer daarna Aider met de volgende twee opdrachten:

Sluit de terminalvenster via het kruisje rechtsboven. Open dan een nieuwe terminal en wissel weer naar Git Bash. Als je Aider niet kunt aanroepen met aider zul je het PATH moeten uitbreiden met de aangegeven opdracht, zoals in het voorbeeld hieronder:

Zorg dat je in dit voorbeeld voor Claude 3.5 Sonnet een API-sleutel hebt en voldoende credits om mee te beginnen (zie het kader ‘API-sleutel maken voor Claude’). Exporteer deze API-sleutel zodat Aider deze direct kan gebruiken:

Maak nu een nieuwe map voor je toepassing, blader naar die map en maak een Git-repository:

Je kunt nu beginnen met programmeren, met de ondersteuning van Aider!

We installeren Aider om het binnen Visual Studio Code te gebruiken.

Programma maken

We gaan ons eerste programma maken. Zorg dat je een terminalvenster hebt geopend en bent gewisseld naar Git Bash. De assistent start je dan met de volgende opdracht:

Er wordt de eerste keer gevraagd om .aider* en .env toe te voegen aan .gitignore. Dat raden we aan! Hiermee voorkom je dat deze bestanden, vaak met wachtwoorden en dergelijke, per ongeluk in je Git-repository worden opgenomen en daardoor in potentie online komen, als je de repository via GitHub beschikbaar maakt.

Via de prompt kun je nu je opdrachten afvuren. We vragen zoals eerder om een volledig functionele en responsieve boter-kaas-en-eieren voor in een browser met de vereiste HTML-structuur, CSS-stijlen en JavaScript-logica in aparte bestanden.

Aider gaat direct aan de slag en laat heel overzichtelijk alle aanpassingen zien, met een beschrijving van de uiteindelijke functionaliteit. Het vraagt netjes of het de nieuwe bestanden mag maken (index.html, styles.css en script.js) en daarna of het deze mag openen in een browser. Het spel is in deze eerste versie volledig responsief met een duidelijke gebruikersinterface, houdt de speelstatus bij, detecteert wanneer iemand wint of als het een gelijkspel is, heeft een knop om het spel opnieuw te starten en is helemaal in het Nederlands. Een goed begin!

Aider heeft het programma voor ons uitgewerkt.

Aanpassingen maken

We vragen opnieuw in natuurlijke taal om wijzigingen te maken. De workflow is erg prettig. Aider geeft eerst aan welke bestanden waarschijnlijk moeten worden gewijzigd. Voor het geluid stelt het bijvoorbeeld wijzigingen in index.html en script.js voor. Dan vraagt Aider of het deze bestanden mag toevoegen aan de chat.

Als de radartjes zijn uitgedraaid, na interactie met Claude, geeft Aider heel nauwkeurig aan welke regels in welke bestanden moeten worden gewijzigd. Ook geeft Aider aan dat je een mp3-bestand genaamd move.mp3 in dezelfde map moet plaatsen.

We vragen Aider daarna ook om een slimme computertegenstander toe te voegen. Die is meteen heel slim en probeert direct te winnen als dat kan, blokkeert winnende zetten van de tegenstander, probeert het centrum te veroveren en kiest anders voor hoeken of willekeurige zetten.

Tot slot vragen we Aider om het programma te verfraaien met een moderner uiterlijk. Dat levert een flinke metamorfose op. Bekijk hier het resultaat.

Via een comfortabel proces maakt het alle gewenste aanpassingen.

Integratie met Git

De standaard integratie met Git biedt veel voordelen. Als Aider aanpassingen maakt aan een bepaald bestand zal het in Git een heldere beschrijving toevoegen aan de zogeheten commit. In Visual Studio Code kun je deze historische aanpassingen eenvoudig terugzien. Klik daarvoor op een bestand en open in de balk aan de linkerkant Timeline. Zorg dat de filterinstelling is ingesteld op Git History.

Nu zie je de commit-geschiedenis van het geselecteerde bestand. Door op een specifieke commit te klikken, kun je de aangebrachte wijzigingen bekijken. Binnen Aider zijn er ook nog wat trucjes. Zo kun je met /diff zien wat de laatste veranderingen zijn. Met /undo kun je die eenvoudig ongedaan maken.

We hebben de repository op GitHub gezet. Ook hier kun je alle veranderingen bekijken. Open daarvoor een bestand, zoals script.js, en ga dan rechtsboven naar History. Hier zie je de verschillende wijzigingen. Als je op een van de aanpassingen klikt, zie je netjes welke veranderingen in de code zijn gemaakt.

Je kunt handig zien welke historische wijzigingen zijn aangebracht in bestanden.

Git en GitHub

Aider gebruikt een git-repository. Sommige mensen verwarren dit met GitHub. Je kunt met Git prima alleen een lokale repository maken, op het systeem waarop je met Aider werkt. Optioneel kun je deze repository met GitHub verbinden, zodat je in feite een kopie in de cloud hebt. Dat is voor jezelf wel heel praktisch, omdat je veel makkelijker de wijzigingen kunt bijhouden en bestuderen. En je kunt ook met anderen samenwerken aan code.

Ook interessant om te lezen: GitHub Codespaces: altijd de juiste tools bij de hand

We hebben de repository gedeeld met GitHub, zodat je alle veranderingen kunt inzien.

Windsurf Editor

 Complete ontwikkelomgeving

Zoek je een completere ontwikkelomgeving met geïntegreerde AI, dan zijn Cursor AI en Windsurf Editor twee populaire opties. Cursor AI is een gevestigde speler, maar krijgt steeds meer concurrentie van het nieuwere Windsurf Editor. Beide ontwikkelteams blijven verbeteringen doorvoeren om niet voor elkaar onder te doen.

Beide programma’s zijn bovendien klonen van Visual Studio Code, de bekende editor van Microsoft die we ook voor Aider hebben gebruikt. Daarom lijken ze in veel opzichten op elkaar. Het kan handig zijn om verschillende thema’s te gebruiken als je ze naast elkaar gebruikt, zodat je ze uit elkaar kunt houden.

Windsurf Editor werkt met een ingebouwde assistent genaamd Cascade.

Cascade

We hebben ook in Windsurf geprobeerd om het spelletje boter-kaas-en-eieren uit dit artikel te maken. De assistent in Windsurf Editor heet Cascade; via het Cascade-deelvenster kun je hem direct aan het werk zetten. Een leuk detail is dat niet alleen code wordt gegenereerd, maar dat er ook veel aanvullende acties voor je worden uitgevoerd, zoals het aanmaken van een map voor je project en voor de geluiden, en het maken van een mp3-bestand.

Bij elke stap kun je zien welke bestanden worden aangepast en de voorgestelde wijzigingen controleren en bevestigen. Je hoeft niet, zoals bij Aider, zelf een API-sleutel te regelen voor toegang. Je gebruikt steeds het model van Cascade en de administratieve kant wordt via je account geregeld, op basis van credits (zie volgende paragraaf). Zo’n diepere integratie is heel praktisch. Toch heeft de workflow veel overeenkomsten met Aider.

Via een deelvenster kun je een conversatie met Cascade voeren.

Werken met credits

Windsurf werkt met credits voor verschillende taken. Zo worden User Prompt-credits voor elke interactie met de assistent gebruikt en Flow Action-credits voor alle acties die worden uitgevoerd. Als je de limiet bereikt voor het premiummodel, wordt overgeschakeld naar het basismodel. De proefperiode van 14 dagen geeft je ruim voldoende credits om het voorbeeldprogramma uit dit artikel te maken. Sterker nog, je hebt ongeveer vijftien keer meer credits dan nodig, dus je kunt ook grotere en complexere programma’s proberen te maken.

Buiten die proefperiode is, om het premiummodel te gebruiken, een upgrade naar de Pro-versie bijna onvermijdelijk (ca. 18 euro per maand). Je hebt dan wel elke maand een ruime hoeveelheid credits en kunt vrij voordelig credits bijkopen.

Windsurf Editor werkt met een systeem van credits.