Freewaremakers zijn meestal enthousiaste computergebruikers die niet programmeren uit winstbejag, maar hun vaardigheden inzetten om iets te verbeteren. Dankzij de gratis programma’s wordt computeren leuker en handiger! We bespreken de beste freeware van dit moment en nieuwe versies van ‘evergreens’.

Tip 01: Dorico SE - Nootgeval

Geschikt voor: Windows 7, 8.x, 10

Als je gaat nadenken over genieën uit het verleden, kun je je vaak alleen maar verbazen over hun enorme productiviteit. In zijn korte leven schreef Mozart bijvoorbeeld zo’n 600 werken, waarvan er vele tot de hoogtepunten uit de muziek behoren, en dat vaak bij kaarslicht en met een ganzenveer.

Dan hebben we het nu een stuk makkelijker. Om muziek te schrijven, heb je genoeg aan de computer. Alhoewel er meerdere namen zijn als het gaat om gratis programma’s voor notenschrift, is Dorico SE zonder twijfel de meest professionele.

In Dorico SE kun je alle aspecten van partijen voor maximaal twee instrumenten per muziekstuk noteren (inclusief tekst, akkoorden enzovoort) en deze in zeer hoogwaardige kwaliteit afdrukken. Uiteraard belet niets je om nog eens twee partijen in een nieuw document te noteren. Het enige dat je dan mist, is de mogelijkheid om alle partijen tegelijk te beluisteren. Dat laatste is namelijk ook een grote kracht van Dorico SE; de kristalheldere audio-engine die een grote collectie professioneel klinkende instrumenten biedt. Wat je schrijft, kun je dus direct terugluisteren.

©PXimport

Tip 2: Deep Dream Generator - Beeldig

Geschikt voor: Elk systeem

Er bestaan al vele jaren filters voor fotobewerkers waarmee je van een foto een tekening of olieverfschilderij kunt maken. De laatste tijd worden we echter overspoeld door allemaal programma’s die een foto te lijf gaan door middel van kunstmatige intelligentie. Een van zulke initiatieven is gratis en voor iedereen online te gebruiken, Deep Dream Generator (DDG).

DDG is ontstaan vanuit techneuten die wilden begrijpen hoe de AI-systemen werken die ze gebruiken om objecten op afbeeldingen mee te identificeren (en waarmee Google bijvoorbeeld foto’s catalogiseert). In feite zette men dat systeem op z’n kop, stopte er een willekeurige foto in en liet de software vervolgens zelf objecten in die foto tekenen die hij erin meende te herkennen. Klinkt vaag? Het is hetzelfde als wij denken een schaap te herkennen in een wolk. Deze mogelijkheid – Deep Dream geheten – maakte men toegankelijk voor het publiek. Een volgende stap was het analyseren van de stijl van afbeeldingen en deze vervolgens op andere afbeeldingen los te laten. Dat is wat je kunt doen in het onderdeel Deep Style. Je kunt er zelfs je eigen lievelingsschilderij uploaden om als sjabloon voor je vakantiefoto’s te dienen.

Tot slot is er het simpelere onderdeel Thin Style, waarmee je voorgebakken stijlen op foto’s kunt loslaten.

©PXimport

Tip 03: Night School - Geleerd

Geschikt voor: elk systeem

Een mens blijft zijn hele leven leren en dus heb je vast wel baat bij andere bronnen om wat bij te leren, voor als je dit blad uit hebt. Eén zo’n bron vormt de Night School. Een deel van de op deze ‘avondopeiding’ (die je ook best overdag mag volgen) aanwezige Engelstalige lessen bestaat uit tekst met plaatjes en een ander deel uit video. Regelmatig kun je een volledige serie lessen over een bepaald onderwerp ook als pdf downloaden.

Wat je als computergebruiker zoal kunt leren op de Night School? De site biedt onder andere lessen over technische zaken, zoals het bouwen van een eigen pc, netwerkbeheer, het gebruik van Linux en programmeren. Daarnaast zijn er cursussen over meer creatieve onderwerpen zoals muziekproductie, foto- en videobewerking, werken met 3D-software, het maken van een website en digitaal schilderen. Kortom: meer dan genoeg voor een leerzame zomer waarin we veelal thuis zitten!

©PXimport

Tip 04: Greenfish Icon Editor Pro - Pictogram-editor

Geschikt voor: Windows 7, 8.x, 10, Linux

Onder andere Chinezen en Japanners maken al duizenden jaren gebruik van symbolen om hun talen in op te schrijven. Tegenover dit zogeheten beeldschrift staat het alfabetschrift zoals wij dat gebruiken. Het leren hiervan is eenvoudiger, omdat je maar een beperkt aantal tekens hoeft te kennen. Anderzijds springt beeldschrift efficiënter met de ruimte om. Waar ons woord ‘computerdeskundige’ 18 letters telt, is de Chinees met 4 karakters klaar. Maar ook op de computer is beeldtaal niet meer weg te denken. Je bureaublad staat vol met pictogrammen die je in één oogopslag herkent en in je appjes zet je een gezichtje met traan om aan te duiden dat je verdrietig bent.

Om al die symbolen te maken, heb je een pictogram-editor nodig. Greenfish Icon Editor Pro (GFIE) behoort op dat gebied tot de top. Met GFIE kun je bestaande pictogrammen uit allerlei bronnen openen en bewerken en de (zelf)gemaakte exemplaren voor allerlei specifieke doeleinden opslaan. Ook de bewerkingsmogelijkheden zijn niet mis; het programma doet niet onder voor een fotobewerker. Dat betekent dat je de beschikking hebt over allerlei teken- en selectiegereedschap, je kunt een pictogram opbouwen met behulp van lagen en je kunt er zelfs allerlei filters op loslaten. En … het is nog Nederlandstalig ook.

GFIE is ook beschikbaar als portable versie.

©PXimport

Tip 05: MathStudio - Rekenwonder

Geschikt voor: elk systeem

In elke versie van Windows zit een rekenmachine die over het algemeen uitstekend voldoet, je kunt er alleen geen grafieken mee maken. Er is echter één plek die vrijwel elke denkbare rekenklus kan klaren, en dat is MathStudio.

MathStudio is er als betaalde app voor iOS en macOS, maar je kunt het ook online gebruiken en daar is het gratis.

Op de homepage vind je een groot aantal voorbeelden van wat MathStudio allemaal kan. Naast het eenvoudigere rekenwerk met getallen, verwerkt het programma ook moeiteloos problemen op het gebied van algebra, zoals het oplossen van vergelijkingen. Voor integreren en differentiëren draait het systeem zijn hand niet om en ook een groot aantal statistische functies zitten in het pakket. Daarnaast is MathStudio daarnaast rijkelijk voorzien van grafische functies. Deze variëren van een simpel 2D-grafiekje tot meerdere 3D-plots in één afbeelding, ook als parametervergelijking of in poolcoördinaten. Al dit soort grafieken kunnen ook nog eens op meerdere manieren in beweging gezet worden. Bijvoorbeeld via een variabele t die automatisch met de tijd oploopt. Je kunt echter ook zelf variabelen definiëren en die aan een schuifregelaar koppelen, zodat je snel allerlei waarden kunt testen. En wie echt avontuurlijk is, kan complete programma’s schrijven.

©PXimport

Tip 06: CrystalDiskMark - Meten is weten

Geschikt voor: Windows 7, 8.x, 10

Ervaar je wat problemen met je traditionele harde schijf, en wil je onderzoeken of deze nog een beetje mee kan komen in de vaart der volkeren, dan heb je een benchmark-programma nodig: CrystalDiskMark.

De lees- en schrijfsnelheid van een harde schijf is niet constant, al was het alleen maar omdat een computer ook voortdurend wisselende achtergrondtaken uitvoert. Een goede test bestaat dan ook altijd uit een serie metingen met een pauze daartussen, waarna een gemiddelde kan worden berekend. CrystalDiskMark biedt je keuze van 1 tot 9 opeenvolgende tests. Ook kun je de grootte van het testbestand aanpassen, variërend van 16 MB tot 64 GB, afhankelijk waar jij je computer veel voor gebruikt. Werk je bijvoorbeeld veel met grote videobestanden, dan ben je waarschijnlijk vooral geïnteresseerd hoe een schijf op dat gebied presteert.

Als je alles ingesteld hebt, kun je opgeven welke schijf het programma te lijf moet gaan.

Klik tot slot op All en wacht tot alle scores zijn verschenen. Deze kun je vervolgens kopiëren en/of opslaan.

©PXimport

Tip 07: Task Manager DeLuxe - Taak

Geschikt voor: Windows 7, 8.x, 10

Het onderdeel Taakbeheer van Windows is door de jaren heen flink verbeterd en uitgebreid en leent zich uitstekend om een beeld te krijgen van actieve programma’s en processen, services en gebruikte systeembronnen. Toch blijft er altijd genoeg te wensen over. En dan komen er alternatieven bovendrijven, zoals Task Manager DeLuxe (TMX). Er zit heel wat overlap in de mogelijkheden van Taakbeheer en TMX, dus richten we ons alleen op een paar belangrijke verschillen.

In de overzichten van open programma’s en services kunnen we veel meer kolommen met informatie inzien en kunnen we zelfs onderdelen laten testen door VirusTotal. Met de functie Monitor kunnen we processen zelfs continu bewaken – handig voor wie kennis van zaken heeft en problemen met software wil oplossen.

Ook handig is dat TMX vanuit zijn menu direct toegang geeft tot allerlei Windows-gereedschap dat vaak wat dieper weggestopt zit voor de gemiddelde gebruiker. Bevalt het programma, dan kun je het ook instellen als standaardprogramma voor taakbeheer.

©PXimport

Tip 08: Big Bang AR - Geluidloze knal

Geschikt voor: iOS, Android

We kennen het CERN (Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire, Europese Raad voor Kernonderzoek) van de enorme deeltjesversnellers waarmee men onder andere het roemruchte Higgs-deeltje heeft ontdekt. Het onderzoek dat bij de CERN plaatsvindt, houdt voor een flink deel verband met (het gedrag van) elementaire deeltjes. De ontdekkingen die daarbij gedaan worden, hangen weer nauw samen met onze kennis over het ontstaan en de toekomst van het universum. De algemeen geaccepteerde theorie zegt dat onze kosmos begon met de oerknal. Een wat misleidende naam, want er was nog geen atmosfeer om zo’n dreun door te geven en er waren al helemaal geen oren om hem te horen. Dankzij de fraaie app Big Bang AR kunnen we er, ruim 13 miljard jaar na dato, toch een beetje bij zijn. De app (ook beschikbaar voor Android) speelt namelijk de gebeurtenissen vanaf het ontstaan van het universum versneld af en voorziet het van deskundig commentaar. Dankzij AR wordt het zelfs in je woonkamer geprojecteerd en kun je om je heen kijken alsof je er middenin zit.

©PXimport

Tip 09: Magic Earth - Offline navigeren

Geschikt voor: iOS, Android

Wie met de auto op vakantie gaat, kan tegenwoordig niet meer zonder navigatie. Niet alleen zijn digitale kaarten gedetailleerder dan papieren exemplaren, ook ontstaat er geen ruzie meer als je partner de verkeerde afslag neemt. Hoewel steeds meer auto’s een ingebouwde navigatie hebben, maken nog veel mensen gebruik van een los apparaat dat met een zuignap op de voorruit vastgeplakt zit. Die dingen hebben niet het eeuwige leven en ook het updaten van kaarten is niet altijd het leukste werkje. Gelukkig zijn er volop gratis alternatieven voor je smartphone, een van de allerbeste is Magic Earth(ook voor iOS).

Deze app maakt gebruik van de zeer fraaie en uiterst gedetailleerde kaarten van OpenStreetMap en kun je per regio downloaden om offline te gebruiken, zodat je ook zonder internetverbinding kunt navigeren in 2D, 3D of satellietweergave en met rijbaan-aanduiding. Behalve routes plannen per auto, kun je Magic Earth ook gebruiken voor reizen per fiets, te voet of met het openbaar vervoer. De app downloadt ook vele nuttige locaties mee, zoals hotels en pinautomaten, maar heb je wel internet, dan kun je onder andere profiteren van realtime verkeersinformatie en wetenswaardigheden direct opzoeken in Wikipedia.

©PXimport

Tip 10: Cinderella - Tuin der wetenschap

Geschikt voor: vanaf Windows 95, MacOS X

Was jij een van die kinderen die afhaakten bij ‘moeilijke’ vakken als wiskunde en natuurwetenschap, omdat die complexe begrippen maar moeilijk tot leven kwamen? Tegenwoordig kun je van alles op verhelderende wijze op de computer visualiseren, en dus ook leuke en visueel aantrekkelijke speeltjes maken – ideaal om (klein)kinderen interesse voor exacte vakken bij te brengen.

Cinderella is een gratis systeem om dit soort fraais mee te maken. Het programma biedt een uitgebreide collectie gereedschappen om objecten te maken en kent allerlei natuurverschijnselen om die op elkaar te laten reageren, zoals zwaartekracht en lading.

Veel interactie die je met Cinderella kunt maken is al ingebouwd, maar er is ook een programmeertaal waarmee je nog complexere demonstraties kunt maken. Al met al een wetenschappelijke speeltuin dus.

©PXimport

Tip 11: Resource Hacker - Iconisch

Geschikt voor: Windows 7, 8.x, 10

In tip 4 bespraken we Icon Editor, om pictogrammen mee te maken. Om niet helemaal blanco te hoeven beginnen, kan je icoontjes uit bestaande bestanden halen. Het programma Resource Hacker voert dat idee nog een stuk verder. Pictogrammen kunnen bestaan als losse ico-bestandjes, maar veel vaker bevinden ze zich in het exe-bestand van het programma waarbij ze horen. Daarnaast zijn ze regelmatig te vinden in dll-bestanden en in speciale zogeheten resource-bestanden van het type .res en .mui. Resource Hacker kan al dit soort bestanden openen en precies achterhalen wat daarin schuilgaat. Pictogrammen kun je vervolgens exporteren als los bestand, desgewenst bewerken in Icon Editor en vervolgens weer importeren in de bron waaruit het pictogram kwam.

Met Resource Hacker kun je weliswaar de pictogrammen niet direct bewerken, maar wel andere elementen die in de resource-bestanden bewaard worden. Denk daarbij aan menu’s en dialoogprogramma’s. Je kunt het programma zelfs gebruiken om geluiden en video’s uit programma’s te halen.

Uiteraard moet je nooit de inhoud wijzigen van software waar een pc van afhankelijk is. Als je de mogelijkheden van Resource Hacker wilt leren kennen, raden we je aan om dat te doen met een kopie van een onbelangrijk programma.

©PXimport

Tip 12: Old Maps Online - Melancholiek

Geschikt voor: iOS, Android

Ben je wat melancholisch ingesteld, dan ben je wellicht blij met het fraaie Old Maps Online(ook voor iOS), kortweg OMO. Wanneer je OMO start, zie je een wereldkaart waarop je snel je actuele locatie kunt bepalen. Naast de actuele kaart toont de app een grote collectie miniaturen van historische kaarten uit heel veel verschillende bronnen. Scrol je erdoorheen, dan zie je op de actuele kaart welk gebied het historische exemplaar bestrijkt. Heb je er een die overlapt met je huidige locatie, tik dan op de historische kaart om deze in het groot te openen. Meestal zijn de scans van deze historische kaarten van een dusdanige kwaliteit dat je er nog flink op kunt inzoomen.

OMO biedt fraaie kost voor iedereen die op vakantie historische locaties bezoekt of voor wie gewoon graag oude landkaarten bekijkt.

©PXimport

Tip 13: Clementine - Luistergenot

Geschikt voor: Windows 7, 8.x, 10, Linux, OS X

De clementine is behalve een soort mandarijn ook de naam van een meisje waarover ergens in de 19e eeuw het lied “Oh my darling Clementine” werd geschreven. Wat het vervolgens logisch maakt dat Clementine ook de naam is van een muziekspeler en als pictogram een mandarijnpartje heeft.

Clementine ordent zeer snel grote muziekbibliotheken, waarna je die muziek kunt afspelen. Bovendien kun je die muziek voorzien van songteksten en informatie over de betreffende artiest. Maar daar houdt het niet op. Clementine kan namelijk ook ontbrekende tags automatisch aanvullen en hoezen van internet halen. Daarnaast speelt Clementine niet alleen lokale mp3’tjes en een aantal andere formaten af, maar heeft het ook geen moeite met cd’s en kun je muziek spelen vanuit de cloud of naar onlinediensten luisteren. Er is zelfs een aanvullende Android-app waarmee je dit allemaal op afstand kunt bedienen.

©PXimport

Tip 14: Dropit - Automaat

Geschikt voor: Windows 7, 8.x, 10

De computer is ooit uitgevonden om automatisch klusjes voor ons te doen waar we zelf niet goed in zijn of geen zin in hebben. Zo’n 80 jaar na de uitvinding van het apparaat moeten we echter nog altijd zelf allerlei geestdodende handelingen verrichten, omdat er geen automatische procedure voor is. Maar … wat er niet is, kun je maken, vonden ook de bedenkers van Dropit.

Dropit is een ‘persoonlijke bestandsassistent’. Dat wil zeggen dat het programma allerlei standaardhandelingen met bestanden kan uitvoeren. Al deze handelingen kun je configureren al naar gelang je wensen en vervolgens hoef je slechts een groep bestanden naar het programma te slepen om die klus te laten klaren. Je kunt Dropit zelfs opdragen om bepaalde mappen in de gaten te houden en daarop de kunstjes uit te voeren zodra er nieuwe bestanden in verschijnen.

Hoe je Dropit kunt gebruiken? Laat muziek bijvoorbeeld automatisch kopiëren naar een map met de naam van het album die in de mp3-tag staat, laat afbeeldingen ordenen op bepaalde kenmerken of laat bestanden automatisch in- of uitpakken. Je kunt het gewoon bijna zo gek niet bedenken.

©PXimport

Gevaarlijk?

©PXimport

Niet te snel klikken

©PXimport

AI is inmiddels doorgedrongen tot in bijna elk digitaal domein. Van vertaaltools en chatbots tot beeldmakers en medische toepassingen. Veel gebruikers vinden AI handig, efficiënt en zelfs creatief. Toch brengt deze evolutie ook minder zichtbare risico's met zich mee, op persoonlijk, maatschappelijk en ecologisch vlak.

AI is inmiddels doorgedrongen tot in bijna elk digitaal domein. Van vertaaltools en chatbots tot beeldmakers en medische toepassingen. Veel gebruikers vinden AI handig, efficiënt en zelfs creatief. Toch brengt deze evolutie ook minder zichtbare risico's met zich mee, op persoonlijk, maatschappelijk en ecologisch vlak.

In dit artikel bekijken we verschillende AI-risicozones. Wat is bijvoorbeeld de milieu-impact van AI? Hoe betrouwbaar zijn de antwoorden van chatbots? Wat als synthetische media (alles wat met AI wordt gemaakt) niet meer van echt te onderscheiden zijn? En hoe beïnvloeden AI-systemen onze economie, privacy en ons denkvermogen? De grens tussen mens en machine vervaagt.

Dit artikel is bedoeld voor wie voorbij de hype wil kijken en wil begrijpen wat er op het spel staat. Elk onderdeel behandelt een specifiek risico, met voorbeelden en toepassingen. Zo krijg je een goed beeld van de schaduwkanten van AI. Niet om de technologie af te wijzen, maar om er bewuster en verantwoordelijker mee om te gaan.

Ecologische voetafdruk

Hoewel AI vaak als iets immaterieels en 'in de cloud' wordt voorgesteld, is de milieu-impact allesbehalve onzichtbaar. De menselijke hersenen verbruiken continu ongeveer 20 watt, vergelijkbaar met een gloeilampje. Daarmee worden 86 miljard neuronen en duizenden synapsen per neuron gevoed.

Grote taalmodellen als GPT of Gemini vragen daarentegen enorm veel rekenkracht. De trainingsfase kan duizenden MWh vereisen en miljoenen liters water voor koeling, afhankelijk van het datacenter en de gebruikte hardware. Ook het gebruik (inferentie) is belastend: elke prompt/antwoord-interactie bij modellen uit deze klasse vraagt energie en koeling aan de serverzijde.

AI heeft dus een stevige ecologische voetafdruk. Tegelijk worden oplossingen ontwikkeld, zoals restwarmtehergebruik, luchtkoeling in plaats van waterkoeling, meer hernieuwbare energie en efficiëntere modellen. Denk aan compacte taalmodellen, zoals TinyML, quantisatietechnieken (kleinere getallen en minder geheugen) en lokaal draaiende AI's (edge AI).

©(c) Wikipedia, CC BY-SA

Hallucinaties

AI-chatbots doen de gebruiker graag een plezier. Daarbij zijn ze opvallend overtuigend, ook wanneer ze onzin produceren, oftewel wanneer ze hallucineren.

Hallucinaties kunnen ernstige gevolgen hebben, bijvoorbeeld wanneer juristen verwijzen naar niet-bestaande wetsartikelen of wanneer medische informatie klakkeloos wordt overgenomen. Controleer gevoelige informatie daarom altijd via meerdere bronnen. Doe dit zeker bij gevoelige of complexe thema's. Weet ook dat AI-modellen zich vaak verontschuldigen als je teruggeeft dat er een fout is gemaakt. Vervolgens herhalen ze zich doodleuk.

Hallucinaties zijn hardnekkiger bij fenomenen als data- en conceptdrift. Bij het eerste herkent het model je eigen input minder goed doordat de vorm afwijkt van de trainingsinput. Bij het tweede is de inputvorm hetzelfde gebleven, maar is de betekenis inmiddels veranderd. Meer weten over datadrift en conceptdrift.

Verder kan het model te veel details uit trainingsdata opnemen en zo irrelevante informatie meenemen (overfitting). Of omgekeerd: onvoldoende zinvolle data gebruiken (underfitting). Ook deze fenomenen kunnen het hallucineren versterken.

Bias en manipulatie

AI-modellen krijgen enorme datahoeveelheden van het internet als input. Deze zijn zelden neutraal, waardoor vooroordelen of een westers wereldbeeld in het leerproces sluipen. Dat zorgt voor vertekening of bias (vooringenomenheid). AI-modellen kunnen bijvoorbeeld vrouwen aan zorgberoepen linken en mannen aan leidinggevende functies, of etnische groepen benadelen bij risicobeoordelingen.

Bias is niet alleen maatschappelijk, maar ook technisch. Een model leert niet alleen wat er ín de data staat, maar ook hoe die data zijn verdeeld. Als een bepaalde bron oververtegenwoordigd is, of als een schrijfstijl vaker voorkomt, dan krijgt dat automatisch meer gewicht. De architectuur en trainingsmethode versterken die patronen. Daardoor kunnen antwoorden die objectief lijken toch subtiel een voorkeur bevatten.

Interessant is ook dat onderzoekers political compass-testvragen voorlegden aan grote AI-taalmodellen (LLM's). De conclusie: zowat alle LLM's situeren zich in het links-economische, sociaal-libertaire kwadrant. Besef dat ook deze testvragen een vooroordeel (kunnen) bevatten, wat aantoont hoe moeilijk het is bias correct te beoordelen.

Nog problematischer wordt het bij manipulatie, wanneer deze bias opzettelijk in het model zit. Denk aan AI-toepassingen in advertenties die inspelen op angsten of overtuigingen. Algoritmische sturing kan bovendien gemakkelijk tot gelijkgezinde groepen (echo chambers) en polarisering leiden.

Omdat AI-modellen zo complex zijn, is vaak onduidelijk hoe de output tot stand komt (de black box). Dit vergroot de transparantiebehoefte en verklaart waarom veel wetenschappers pleiten voor explainable AI, of LLM's en AI-algoritmen opensource willen maken.

Synthetische media

De term synthetische media verwijst naar beelden, audio of tekst die volledig of deels AI-gegenereerd zijn. Denk aan deepfakes, nagebootste stemmen of automatisch gegenereerde nieuwsartikelen. Zulke toepassingen lijken creatief en handig, je maakt bijvoorbeeld een marketingvideo zonder camera of acteurs, maar de keerzijde is zorgwekkend.

Deepfakes kunnen personen dingen laten zeggen die zo zijn uitgesproken. Andersom kunnen echte beelden als deepfake worden afgedaan, ook wel 'the liar's dividend' genoemd. Deepnudes (gefingeerde naaktbeelden) kunnen dan weer gebruikt worden voor wraakporno.

Deze technologieën maken ook nepnieuws: desinformatie waarbij feiten doelbewust worden verdraaid. Dit tast het vertrouwen in communicatie en bewijsvoering aan en doet steeds meer mensen geloven in de maakbaarheid van de realiteit. Wat echt is, hangt vooral af van hoe je deze zelf vormgeeft. Feit en fictie raken verstrengeld, waardoor we belanden bij concepten als alternate truth en postrealiteit. Daarin wegen perceptie, gevoel en overtuiging zwaarder dan feiten. Synthetische media vragen daarom niet alleen om kritische blik, maar mogelijk ook om watermerken en regulering.

Zelfbevlekking

AI-modellen gebruiken vrijwel alle beschikbare internetbronnen als trainingsmateriaal. Omdat generatieve AI zelf steeds meer online content produceert, gebruiken modellen ook hun eigen output opnieuw. Zo ontstaat een zichzelf versterkende kringloop waarbij AI zich voedt met AI-gegenereerde inhoud. Deze vorm van zelfbevlekking verhoogt het risico op kwaliteitsverlies in digitale content, ook wel slop of enshittification genoemd.

AI genereert output namelijk op basis van patronen, niet vanuit betekenis of intentie. Als deze patronen ook nog eens uit andere AI-bronnen komen, ontstaat een neerwaartse spiraal met nauwelijks nuancering en steeds herhaalde ideeën. Hierdoor verhoogt ook het risico op hallucinaties en bias en de mens raakt out-of-the-loop. Op termijn dreigt model collapse: AI-modellen worden minder intelligent naarmate ze vaker op eigen output trainen.

Sommigen spreken van een zombie-internet. Zo blijkt inmiddels al zeker vijf procent van de nieuwe Engelstalige Wikipedia-inhoud AI-gegenereerd te zijn. Bovendien nemen mensen typische AI-taal, met herkenbare woordkeuzes, steeds vaker over. Om deze dynamiek te doorbreken, moeten menselijke input en creativiteit centraal blijven staan in het AI-trainingsproces.

Auteursrecht

AI roept fundamentele vragen op rond auteursrecht. Modellen worden getraind op grote hoeveelheden tekst, beeld en audio zonder dat makers altijd toestemming hebben gegeven. Dit leidt tot discussies over schending van auteursrecht.

Er lopen inmiddels meerdere rechtszaken tegen AI-bedrijven. Het gaat onder meer om claims rond ongeoorloofd gebruik van beschermde werken voor training en ongewenste herhaling van fragmenten in AI-output. Bedrijven worden daardoor steeds bewuster van licenties, databescherming en toestemmingseisen.

De VS en Europa hanteren verschillende juridische kaders. In de VS wordt soms gesproken van 'fair use' bij transformatief gebruik, terwijl Europa zich baseert op strengere richtlijnen en opt-out-mechanismen via het TDM-AI-protocol.

AI-output roept ook andere auteursrechtelijke vragen op. Wie is bijvoorbeeld de auteur van een AI-tekening? Is dat de modelontwikkelaar, de gebruiker of niemand? AI kan ook onbedoeld tekst- of beeldfragmenten uit het trainingsmateriaal overnemen, met mogelijk plagiaat. Er bestaat dus een juridische grijze zone en er is behoefte aan duidelijke regelgeving, aangepast aan de AI-evoluties.

Privacy

AI kan verder een bedreiging voor onze privacy vormen. In China zie je dit scherp: gezichtsherkenning en camera's ondersteunen er een sociaal kredietsysteem. Burgers worden continu gevolgd. Wie een overtreding begaat, riskeert sancties.

Ook in het Westen ontstaan zorgwekkende trends. Het Amerikaanse bedrijf Clearview AI bijvoorbeeld bouwt een databank met miljarden gezichten, geplukt uit sociale media en websites, zonder toestemming van de betrokkenen. Beveiligingsbedrijven gebruiken deze beelden om burgers te identificeren, nagenoeg zonder controle.

Een bijkomend gevaar is dat je zelf te veel prijsgeeft. Steeds meer AI-tools gebruiken bijvoorbeeld Retrieval-Augmented Generation (RAG), waarbij je eigen of andere data kunt uploaden voor betere antwoorden. Maar wie garandeert dat deze informatie niet elders wordt opgeslagen of hergebruikt?

Daarnaast ondermijnt AI je informatievrijheid via filterbubbels. Algoritmen tonen vooral inhoud die aansluit bij eerdere voorkeuren, waardoor je blik vernauwt en confirmation bias toeneemt: je vertrouwt vooral informatie die je bestaande overtuiging bevestigt. Gecombineerd met micro-targeting, waarbij je gericht wordt beïnvloed met politieke of commerciële boodschappen, ontstaan risico's op manipulatie.

Geestelijke ontwikkeling

Steeds meer AI-tools nemen cognitieve taken over: ideeën bedenken, teksten samenvatten of wiskundeproblemen oplossen. Dit is handig, maar geeft ook risico's. Als je brein weinig wordt uitgedaagd, komt je mentale ontwikkeling in het gedrang.

Vooral jongeren (digital natives) zijn kwetsbaar. Schoolopdrachten worden sneller aan AI-bots uitbesteed dan zelf uitgewerkt. Daardoor oefenen ze minder op formulering, redenering en foutcorrectie, wat juist belangrijk is voor de intellectuele groei.

Dit daagt ook het onderwijs uit, bijvoorbeeld wat betreft lesmethodes. Mogelijk biedt een aanpak als flip the classroom enig soelaas: leerlingen bereiden thuis (met hulp van AI) de leerstof voor en in de klas worden samen oefeningen gemaakt en besproken.

Bovendien zijn AI-antwoorden vaak vlot geschreven, maar missen ze nuance of tegenstrijdige ideeën. Wie zijn denkproces voortdurend daaraan spiegelt, loopt het risico op vervlakking van mening en expressie.

AI-bots creëren ook onrealistische sociale verwachtingen. Ze zijn vaak opvallend geduldig en meegaand, wat mensen minder sociaal vaardig kan maken. Sommigen raken meer sociaal geïsoleerd of ontwikkelen parasociale relaties met bots als Replika en CharacterAI.

Politiek en economie

AI dreigt ook de politiek-economische verhoudingen grondig te herschikken. Waar staten traditioneel economische groei sturen via beleidsinstrumenten (Keynesiaans model), nemen Big Tech-giganten het steeds meer over. Overheden worden afhankelijker van deze bedrijven, wat machtsasymmetrie versterkt. Er zijn al duidelijke tekenen van deregulatie: regels worden versoepeld om innovatie aan te trekken.

Ook op microniveau is de impact zichtbaar. Ontwikkelingen (zoals agentic AI) kunnen de economie en de productiviteit stimuleren en er ontstaan ook nieuwe functies, zoals prompt engineers, AI-ethici en data-curatoren. Maar helaas gaat het voornamelijk om laagbetaalde ghost workers die AI-modellen helpen trainen. Daarnaast veranderen veel jobs inhoudelijk, zoals in administratie, marketing, financiën en juridische diensten. Andere functies zullen ongetwijfeld verdwijnen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat bijvoorbeeld vertalers, copywriters, klantenservicemedewerkers, boekhoudassistenten en junior programmeurs zich ernstig zorgen maken.

AI zal daarnaast ongetwijfeld ook de internationale machtsverhoudingen beïnvloeden. Geopolitieke spelers als de VS en China dreigen met hun AI-overmacht nog dominanter te worden, ten koste van andere (supra)nationale entiteiten. Is Europa hier een goed voorbeeld van?

Veiligheid

Vooralsnog kwamen vooral risico's aan bod die niet per se bedoeld of gewild zijn, maar er zijn ook partijen die bewust de destructieve kracht van AI inzetten. Zo worden cyberaanvallen steeds geavanceerder. Aanvallers gebruiken zelflerende algoritmen om netwerken te exploiteren. Er bestaan AI-tools die phishingmails opstellen, perfect afgestemd op het slachtofferprofiel.

Ook maatschappelijke structuren staan onder druk. Een AI die (via sociale media) nepnieuws verspreidt over bijvoorbeeld verkiezingen, kan wijdverspreide onrust veroorzaken. Door hun schaal en snelheid kunnen AI-systemen hele informatienetwerken ontregelen, zonder aanwijsbare dader.

Daarnaast loert het gevaar van verkeerde afstemming (misalignment): een AI die geen kwaad wil, maar schade aanricht omdat het doel fout werd geformuleerd. Denk aan een AI die waterverbruik wil beperken en daarom irrigatiesystemen stillegt.

Militaire toepassingen zijn er uiteraard ook. Autonome drones en zelflerende wapensystemen worden volop ontwikkeld. Grote spelers zijn bijvoorbeeld het Amerikaanse Anduril (AI-drones)en Palantir (militaire AI-software). Tekenend is dat een oprichter een ultranationalistisch manifest publiceerde waarin hij stelt dat de VS absoluut de AI-oorlog moet winnen.

Cyborgisering

Misschien wel het grootste gevaar van AI dringt langzaam en ongemerkt ons leven binnen: cyborgisering. Dit is het vervagen van de grens tussen mens en de machine. Denk aan avatars die levensecht reageren, digitale dubbelgangers van echte personen of AI-influencers met miljoenen volgers. Daardoor wordt het steeds moeilijker om te onderscheiden waar de mens stopt en de machine begint.

Nieuwe categorieën digitale wezens duiken op, zoals virtuele klantenadviseurs, AI-therapeuten en synthetische gezelschapsdieren. Een Spaanse vrouw trouwde zelfs met een AI-hologram.

Op termijn ontstaat er een samenleving waarin mensen voortdurend zijn verbonden met AI, via brillen, lenzen, implantaten of herseninterfaces (denk aan Neuralink van Elon Musk: AI-in-the-human). Technieken als de Turingtest of Winograd-challenge volstaan al lang niet meer om mens van machine te onderscheiden. Daardoor komen autonomie en authenticiteit steeds meer onder druk te staan.

Cyborgisering roept fundamentele vragen op. In hoeverre blijven we menselijk? Wellicht is niet iedereen een transhumanist zoals Ray Kurzweil, die reikhalzend uitkijkt naar de singulariteit: het moment waarop AI slimmer wordt dan de mens.

Black Friday staat weer voor de deur en dat betekent dat je overspoeld wordt met aanbiedingen. Maar let goed op voordat je op de bestelknop drukt: uit onderzoek van de Autoriteit Consument & Markt (ACM) blijkt dat veel van deze 'megadeals' in werkelijkheid misleidend zijn. Driekwart van de onderzochte winkels houdt zich niet aan de regels.

De toezichthouder nam 24 grote webshops en fysieke winkels onder de loep. De conclusie is schokkend: maar liefst 18 van de 24 winkels gaan de fout in met hun kortingsacties.

Sjoemelen met de 'van-prijs'

De grootste valkuil voor consumenten zit hem in de zogenoemde 'van-prijs'. Wettelijk is vastgelegd dat de doorgestreepte prijs (waar de korting vanaf gaat) de laagste prijs moet zijn die de winkel in de afgelopen 30 dagen heeft gerekend.

In de praktijk lappen veel winkeliers deze regel aan hun laars. Ze baseren de korting bijvoorbeeld op de (vaak veel hogere) adviesprijs, of een oude prijs van maanden geleden. Hierdoor lijkt het alsof je een enorme korting pakt, terwijl je in werkelijkheid soms nauwelijks goedkoper – of zelfs duurder – uit bent.

Volgens Fleur Severijns van de ACM is dit niet alleen oneerlijk tegenover de consument, maar ook tegenover concurrenten die wél netjes de regels volgen. De toezichthouder heeft de overtredende winkels aangeschreven. Vorig jaar kregen ketens als Leen Bakker en Jysk al boetes van boven de een ton voor dit soort praktijken; dat risico lopen de huidige overtreders nu ook.

Ook Bol, Amazon en Wehkamp genoemd

De ACM maakt de namen van de 18 winkels nog niet bekend, omdat zij nog bezwaar mogen maken. De Consumentenbond deed echter eigen onderzoek en noemt man en paard. Volgens de bond gaan onder andere Amazon, Wehkamp en Bol de mist in:

Waarom trappen we erin?

Winkeliers worden steeds creatiever in het verhullen van de werkelijke prijshistorie. Niels Holtrop, universitair docent Marketing, legt aan de NOS uit dat dit een bewust psychologisch spel is. Omdat aanbiedingen vaak tijdelijk zijn, ontstaat er bij consumenten de angst om de deal te missen (Fear Of Missing Out).

Doordat het voor de ACM onmogelijk is om elke (kleine) webshop te controleren, nemen veel winkeliers de gok. "Prijsconcurrentie is een krachtig wapen; klanten zijn er enorm gevoelig voor," aldus Holtrop.

Wat kun je doen?

Controleer zelf of de prijzen van producten niet stiekem zijn verhoord door gebruik te maken van de prijshistorie. Op vergelijkingssites kun je bijvoorbeeld zien wat het prijsverloop van een bepaald product is geweest gedurende een jaar.

Op Kieskeurig.nl kun je bijvoorbeeld de prijsdalers bekijken, hier vind je producten die de afgelopen periode sterk in prijs zijn gedaald.