De gevaarlijke kant van 'tech'

We gaan in dit artikel in op een minder leuke kant van technologie, maar we proberen je met dit verhaal absoluut niet bang te maken. We houden van onze tech-speeltjes en uiteraard willen het liefst de lichtste en snelste notebook, de coolste smartphone, de grootste HD-televisie en het zuiverste audiosysteem.

Maar hoe mooi al deze spullen ook zijn, we kunnen niet ontkennen dat er ook een minder leuke kant aan zit. Onze elektronica bestaat uit duizenden elementen en andere grondstoffen. Vrijwel altijd zitten de genoemde gevaarlijke stoffen ingesloten in het apparaat, al komen ze meestal tijdens normaal gebruik niet vrij. Voor onszelf zijn deze gevaarlijke stoffen dan ook meestal niet zo schadelijk, maar voor- en nadat we een apparaat bezitten is dat anders.

We gaan er bij de aanschaf van een apparaat vanuit dat de enige prijs die we betalen het prijskaartje in de winkel is. Onze gadgets zitten echter vol met stoffen die het grondwater en de lucht vervuilen op de plekken waar ze gewonnen, verwerkt en afgedankt worden.

Meestal zijn de slachtoffers productiemedewerkers die de apparatuur die we hier gebruiken vervaardigen. Sommige van de gebruikte giftige stoffen komen uiteindelijk wel degelijk bij ons, de consument, terecht. Soms lekken giftige stoffen tijdens normaal gebruik uit een apparaat of wanneer het beschadigd raakt. Een gebroken beeldscherm of HD-televisie kan je bijvoorbeeld blootstellen aan kwik. En als we het breder bekijken, komt uiteindelijk iedere vervuilde rivier waar ook ter wereld uit in zee en raken de oceanen waar we allemaal afhankelijk van zijn steeds verder vervuild.

De Europese Unie weert of reguleert middels strenge regels de meeste van de genoemde schadelijke stoffen en beperkingen hier kunnen er voor zorgen dat bepaalde giftige stoffen wereldwijd niet of significant minder gebruikt worden. Bedrijven willen liever geen aparte productielijnen voor bijvoorbeeld de Europese Unie opzetten.

Barbara Kyle van de Electronics Takeback Coalition, een Amerikaanse organisatie die zich inzet voor groene productie en duurzame recycling, vindt dit echter niet heel goed nieuws. "Ze zijn gestopt met bepaalde chemicaliën, maar wat we niet weten, is wat ze in plaats daarvan gebruiken. De vervangers hoeven niet per se beter te zijn."

Wat kan je doen?

Wat kan je zelf doen, naast absurde maatregelen als het verkopen van je auto, het zelf verbouwen van gewassen en geen elektriciteit meer gebruiken? Ten eerste kan je met meer dan alleen financiën rekening houden als je een nieuwe gadget aanschaft. Vraag jezelf af of je een aanschaf kunt uitstellen. Als je iedere drie jaar een nieuwe smartphone aanschaft in plaats van iedere twee jaar, dan verminder je de impact met een derde.

Als tweede kan je het standpunt van de fabrikant ten opzichte van het milieu proberen te achterhalen. Als derde kan je bewust afstand doen van je kapotte of voor je achterhaalde elektronica. Kapotte elektronica gooi je uiteraard niet in de vuilnisbak, maar lever je voor recycling in bij het verkooppunt van je nieuwe aanschaf of bij de milieustraat. Soms is een milieustraat gecombineerd met een kringloopwinkel en wordt bruikbare elektronica verkocht. Je kunt ook overwegen werkende apparatuur zelf te verkopen of weg te geven.

Tot slot is het handig om geïnformeerd te zijn: wat zijn de gevaarlijke stoffen die gebruikt worden in je elektronische spulletjes? Wij hebben alvast negen van de meest zorgwekkende stoffen - zowel elementen als samenstellingen of verbindingen - op een rij gezet die in gadgets gebruikt worden.

Je computer, smartphone, televisie en andere elektronica bevatten hoogstwaarschijnlijk: arseen, beryllium, cadmium, lood, kwik, weekmakers, polyvinylchloride, brandvertragers en zeldzame aardmineralen.

We kunnen onze tech en daarmee onszelf al veiliger maken door ons bewust te zijn van de impact die onze gadgets hebben. Repareer gadgets indien mogelijk in plaats van ze te vervangen, verkoop ze of doneer achterhaalde spullen. Koop producten met minder verpakkingsmateriaal, koop geen goedkope producten met een korte levensduur en dank apparatuur op de juiste manier af.

Als we in staat zijn een smartphone te maken die altijd met internet verbonden is, dan zouden we toch ook zo slim moeten zijn om te voorkomen dat een telefoon op een vuilnisbelt beland als het volgende nieuwe speeltje verschijnt.

Zeldzame aardmineralen

Tenzij je het periodiek systeem voor de lol bestudeert, heb je waarschijnlijk nooit gehoord van europium, promethium, thulium of yttrium. Deze vier elementen behoren tot de zeldzame aardmineralen, ook wel zeldzame aardmetalen of gewoon zeldzame aarden genoemd.

Zoals hun naam impliceert is er lastig aan te komen, maar ze zijn wel noodzakelijk. Ze zijn onder andere terug te vinden in smartphones, magneten en HD-televisies. Ze vormen ook belangrijke ingrediënten in veel 'groene' technologie waaronder windmolens, elektrische auto's en spaarlampen.

Het delven en zuiveren van zeldzame aarden is echter alles behalve een groen proces. Het centrum van de wereldwijde delving is de stad Baotou in Binnen-Mongolië in China. De Britse publicatie Guardian Weekly zegt er het volgende over: "De vervuilde wateren van de residubekken bevatten allerlei giftige chemicaliën, maar ook radioactieve elementen zoals thorium, die, als ze worden ingeslikt kanker van de alvleesklier en longen, en leukemie veroorzaken."

Sommige bedrijven zijn op zoek naar groenere manieren voor de delving en verwerking van zeldzame aardmineralen. Hoe succesvol dergelijke inspanningen zijn blijft echter nog een open vraag.

Het delven van zeldzame aardmineralen om smartphones te maken kan een significante bron van milieuvervuiling zijn.

Gebromeerde vlamvertrager

Toen ze net verschenen leken chemische vlamvertragers een erg goed idee. Per slot van rekening wil je niet dat je gadgets in vlammen uitbarsten als er iets mis gaat. Maar je wilt waarschijnlijk ook niet dat je toekomstige kinderen met aangeboren afwijkingen ter wereld komen. In een ideale wereld zou het geen keuze moeten zijn tussen het een of het ander.

Gebromeerde vlamvertragers (BFR) bestaan uit verschillende chemicaliën die toegevoegd worden aan gadgets (en andere producten zoals meubels) om de kans te verminderen dat ze in brand vliegen. Veel brandvertragers waaronder polygebromeerde difenylethers (PBDE) zijn persistent en worden niet biologisch afgebroken. Zodra ze in het lichaam zitten, blijven ze ook daar.

Voor de mensen die producten vervaardigen en ontmantelen vormen ze het grootste gevaar. Het is echter ook mogelijk voor consumenten om blootgesteld te worden aan vlamvertragers, maar ironisch genoeg vooral bij brand. Je telefoon zou vlamvertragers kunnen bevatten, maar het is meer waarschijnlijk dat ze in je televisie of monitor zitten. Of in je bankstel en kinderkleding.

Veel bedrijven zijn op zoek naar alternatieven voor gebromeerde vlamvertrager en ze zijn in toenemende mate verboden. Maar of deze alternatieve vlamvertragers echt een verbetering zijn, moet toekomstig onderzoek uitwijzen.

Levenscyclus producten: de drie grootste gevaren

1 Delving

Mijnbouw vernietigt land(bouwgrond) en vervuilt vaak de lucht en het water rondom de mijn. Het delven van sommige mineralen is onmogelijk of te duur zonder het gebruik van processen die zelf al voor ernstige milieuschade zorgen.

2 Fabricage

Je hoeft de grondstoffen waaruit je apparatuur bestaat niet aan te raken. Iemand anders moet dat helaas wel en vaak wordt er gewerkt onder hoge temperaturen waarbij schadelijke stoffen eenvoudig in de lucht vervliegen. Fabrieksarbeiders leiden bovengemiddeld aan kanker en andere dodelijke ziekten.

3 Afgedankt

Je weet waarschijnlijk wel dat je oude mobieltje niet in de vuilnisbak hoort. In plaats daarvan lever je hem netjes in bij de verkoper van je nieuwe toestel of breng je hem zelf naar de milieustraat. Maar wat betekent recyclen eigenlijk? Nog te vaak betekent het dat de telefoon naar een ontwikkelingsland als Ghana wordt verscheept waar de telefoon vervolgens uit elkaar wordt gepeuterd en waardevolle grondstoffen opnieuw worden gebruikt. De rest, die vaak nog giftige zaken bevat, verdwijnt alsnog onbeschermd op een vuilnisbelt.

Polyvinylchloride (pvc)

Polyvinylchloride, doorgaans afgekort tot pvc, is een veelvoorkomend plastic dat voor allerlei dingen gebruikt wordt. De mantels van kabels zijn bijvoorbeeld van pvc gemaakt. Maar ook pijpen (pvc-buizen), langspeelplaten en sommige kleding zijn van pvc gemaakt.

Pvc is goedkoop, duurzaam en alomtegenwoordig. Maar het is volgens Casey Harrell van Greenpeace ook "de ergste van alle kunststoffen". Pvc's worden in verband gebracht met hormonale onbalans, voortplantingsproblemen en diverse vormen van kanker. Pvc's kunnen volgens Harell niet op een goede manier gerecycled worden. Hierdoor belandt oud materiaal doorgaans op een vuilnisbelt of, erger, wordt het verbrand om bijvoorbeeld het ingesloten koper te ontginnen. Als pvc verbrand wordt, kan het een schadelijke dioxine creëren.

Op vuilnisbelten lekken de chemicaliën weg en wordt grondwater besmet. Het goede nieuws is dat veel technologiebedrijven zoals Apple inmiddels gestopt zijn met het gebruik van pvc in bijvoorbeeld kabelmantels.

Pvc is alomtegenwoordig en veel kabels die je gebruikt hebben een mantel bestaande uit pvc en weekmakers.

Weekmakers (ftalaten)

Van zichzelf is pvc nogal stijf en daarom gaan weekmakers hand in hand met pvc. Ftalaten worden gebruikt als weekmaker en maakt pvc zacht en soepel zonder dat het in sterkte inboet. Zonder weekmakers zou een kabel met een pvc-mantel niet eenvoudig buigzaam zijn.

Weekmakers komen niet alleen voor in kabels of elektronica, maar ook in producten zoals tafelkleden, douchegordijnen en speelgoed. In de Europese Unie zijn ftalaten tegenwoordig verboden om nog in speelgoed te gebruiken, maar dat wil natuurlijk niet zeggen dat speelgoed met ftalaten niet in omloop is.

Weekmakers worden ervan verdacht om schadelijke effecten op de gezondheid te hebben. Zo zouden ze de hormoonhuishouding verstoren en worden ze gelinkt aan geboorteafwijkingen, astma en misschien borstkanker. De ftalaten bedreigen niet alleen mensen ver weg. Ze kunnen hier uit producten lekken en in het lichaam komen. Gelukkig worden door het steeds minder toepassen van pvc ook de weekmakers steeds minder gebruikt.

Beryllium

Het klinkt als een superheld: sterker dan staal, lichter dan aluminium en een heel goede geleider van elektriciteit. Voeg wat beryllium toe aan koper en je hebt een legering die zes keer zo sterk is als normaal koper. Deze sterkte maakt de legering bijzonder geschikt voor onderdelen als veren, verbindingen en printplaten.

Voor de mensen die beryllium moeten verwerken (een moeilijk te verkrijgen aardalkalimetaal) is het meer kryptoniet (een fictief mineraal dat giftig is voor Superman) dan een supermetaal. Tijdens het verwerken van beryllium kan stof ontstaan dat door arbeiders wordt ingeademd. Het stof kan ook meegenomen worden op kleding of schoenen en zo bijvoorbeeld de familie van de arbeiders besmetten.

Volgens een Greenpeace-onderzoeksrapport, 'Toxix Tech - Chemicals in Electronics', is beryllium zowel acuut als chronisch giftig voor de mens en beïnvloedt het voornamelijk de longen. Mensen die blootgesteld worden aan beryllium kunnen leiden aan Berylliose, een ontsteking van het longweefsel door inhalatie van stof of dampen met beryllium. Symptomen omvatten kortademigheid, pijn in de borst, gewichtsverlies en koorts. Er is geen genezing voor Berylliose. Beryllium wordt ook in verband gebracht met kanker.

Beryllium is een giftig en kankerverwekkend element dat onder andere gebruikt wordt voor het vervaardigen van printplaten.

Lood

Dit veelvoorkomende element maakt mensen al ziek sinds het Romeinse Rijk. Vandaag de dag wordt lood (steeds minder vaak) gebruikt in een legering met tin en soms zilver voor soldeerverbindingen. Je hebt daarom zeker elektronica in huis waarvan de printplaten lood bevatten. Verder is de (inmiddels vrijwel niet meer verkrijgbare) beeldbuis vervaardigd uit loodhoudend kwartsglas.

Als mensen lood binnenkrijgen, dan kan dat onherstelbare schade toebrengen aan onder andere het zenuwstelsel, de nieren en voortplantingsorganen. Voor kinderen die nog in ontwikkeling zijn, is lood nog schadelijker.

Niet alleen apparatuur bevat het gevaarlijke lood. Een paar decennia geleden kwam lood nog veel voor in verf en speelgoed en sommige van deze producten zijn uiteraard nog in gebruik. Het goede nieuws is dat lood steeds minder vaak voorkomt in nieuwe producten. De Europese Unie heeft beperkingen op het gebruik van lood.

Kwik

Omdat de spaarlamp de consumptie van elektriciteit significant vermindert ten opzichte van een gloeilamp is de energiezuinige lamp het toonbeeld van groene technologie geworden. Helaas bevat de spaarlamp in tegenstelling tot de gloeilamp kwik dat gevaarlijk wordt als de lamp breekt.

Mocht een spaarlamp breken, dan moet je de ruimte onmiddellijk verlaten en goed laten luchten. Een wat oudere lcd-monitor of HD-televisie gebruikt als achtergrondverlichting een aan de spaarlamp verwante CCFL-verlichting die eveneens kwik bevat. Als je teveel kwik binnenkrijgt, dan kan dat het zenuwstelsel, de verteringsorganen en de nieren beschadigen. Je hebt vast ook wel eens gehoord dat mensen kwikvergiftiging hebben opgelopen door het eten van vis en dat geeft aan dat kwik een reel gevaar vormt.

Kwik is niet schadelijk zolang het is ingesloten in een spaarlamp, tl-buis of de achtergrondverlichting van een monitor. Als een lamp of monitor kapot valt, dan komt het kwik uiteraard wel vrij en vervuilt het de bodem, het grondwater en komt het uiteindelijk in de voedselketen terecht.

Uiteraard is niet al het vervuilende kwik in het milieu afkomstig van lichtbronnen. Kwik wordt ook voor medische doeleinden gebruikt, en voor het vervaardigen van industriële chemicaliën. In het verleden werd het ook gebruikt in thermometers en cosmetica. Gelukkig maken tegenwoordig steeds meer lcd-schermen en HD-televisies gebruik van leds als achtergrondverlichting.

De achtergrondverlichting van lcd-schermen kan kwik bevatten.

Arseen

Waarschijnlijk associeer je het woord arseen met vergif, wellicht in de context van een oud moordmysterie. Zelfs wanneer arseen wordt ingenomen in hoeveelheden die niet direct fataal zijn, kan arseen een hoop schade aanrichten.

Als arseen zich ophoopt in het lichaam kan het gif het immuunsysteem verzwakken en de nieren beschadigen. Ook wordt de metalloïde in verband gebracht met long-, huid- en blaaskanker.

Tot een paar jaar geleden was arseen een belangrijk ingrediënt tijdens de fabricage van printplaten. Fabrikanten voegden een klein beetje van het element toe aan het silicium waardoor elektriciteit beter geleid wordt. Dit is niet gevaarlijk voor jou als eindgebruiker, maar wel een reëel gevaar voor mensen die printplaten produceren of verwerken tijdens het recyclen.

Arseen is gelukkig grotendeels uit gefaseerd in de productie van elektronica. Jouw oudere apparaten kunnen het nog wel steeds bevatten, dus wees bewust hoe je oude apparatuur recyclet of afdankt.

Cadmium

Misschien heb je thuis nog oplaadbare nikkel-cadmium-batterijen liggen. Omdat cadmium giftig is, moet je de batterijen behandelen als klein chemisch afval als ze versleten zijn.

Cadmium is resistent tegen corrosie en een goede geleider van elektriciteit. Cadmium wordt ook gebruikt in een type zonnepanelen dat goedkoper te produceren is dan op silicium gebaseerde panelen. Fabrikanten gebruiken het element in elektrodepositie en in contacten, schakelaars en draadisolatie.

Op een lekkende batterij na zal cadmium jou waarschijnlijk geen schade toebrengen. Maar voor mensen die producten met cadmium vervaardigen of ontmantelen vormt cadmium wel een significant risico. Het meeste gevaar komt van inademen, maar cadmium kan ook worden ingeslikt of opgenomen door de huid. Het element kan een rol spelen bij longkanker en kan de lever en nieren beschadigen. De Europese Unie reguleert cadmium en het gebruik neemt af.

Oude nikkel-cadmium-batterijen zijn gevaarlijk tenzij je ze op de juiste manier afdankt.