Zo werken stemwijzers

De eerste versie van de StemWijzer was niet online, maar kwam in 1989 uit op diskette. Voor wie toen nog geen computer had was er zelfs een papieren versie, waar je dankzij een vragenlijst kon bepalen welke politieke partij het dichtst bij jouw voorkeur lag. StemWijzer is dus al decennialang een begrip in de Nederlandse politiek en als er verkiezingen zijn, gebruiken miljoenen Nederlanders dit hulpmiddel. Vooral sinds de dienst online beschikbaar is (1998, www.stemwijzer.nl) nam de populariteit alleen maar toe. Maar hoe werkt dit nou precies?

Selectie

Matthijs van Tuijl is projectleider bij StemWijzer. Het hart van de site is uiteraard de lijst met stellingen. Van Tuijl: “Het doel van de stellingen is om te bepalen wat het verschil is tussen de partijen. Partijprogramma’s liggen vaak dicht bij elkaar. Om als burger een goede keuze te kunnen maken, is het belangrijk om te weten waar de verschillen zitten. We formuleren in eerste instantie een honderdtal stellingen die we naar alle partijen sturen, en waarvan zij mogen zeggen of ze het met een stelling eens of oneens zijn.”

Van die eerste honderd stellingen blijft er uiteindelijk een derde over. Dat aantal verschilt per verkiezing, maar bij een Tweede Kamerverkiezing zijn het er gemiddeld dertig. “Uit ervaring en onderzoek blijkt dat dertig stellingen genoeg zijn om mensen te helpen bij het maken van hun keuze, zonder dat het invullen te lang duurt.”

Met het opstellen van de stellingen is het team maanden bezig. Van Tuijl: “We beginnen met het doorspitten van alle verkiezingsprogramma’s. Daarnaast hebben we drie burgerpanels waar we mee in gesprek gaan. Het doel van dit onderzoek en die gesprekken is om vast te stellen wat de belangrijkste thema’s zijn in de komende verkiezingen. Daarbij kijken we naar wat de partijen zelf belangrijk vinden, maar natuurlijk ook naar wat volgens de burgers het meest relevant is.” Het is dus niet zo dat de stellingen rechtstreeks uit de verkiezingsprogramma’s komen. De stellingen zijn zo geformuleerd dat het de partijen ‘dwingt’ om zelf een duidelijke keuze over een bepaalde kwestie te maken. StemWijzer checkt vervolgens of de antwoorden van de partijen overeenkomen met hun verkiezingsprogramma en openbare uitspraken. Zo niet, dan volgt er een gesprek om tot een antwoord te komen dat de standpunten van de partij zo eerlijk mogelijk vertegenwoordigt.

Steffie helpt met Kieskompas

Wijze van formuleren

Dat formuleren van de stellingen is overigens nog een hele uitdaging. Daarom buigt een team van wetenschappers (taalkundigen en politicologen) zich over de stellingen om deze zo goed mogelijk te formuleren.

Van Tuijl: “De manier waarop je een vraag stelt kan een bepaalde kleur hebben. Een vraag kan bijvoorbeeld links of rechts georiënteerd zijn. Dat is op zich niet erg, als er een balans is tussen de vragen. Je wilt in de lijst een balans met even veel ‘rechts’ georiënteerde vragen als vragen vanuit een ‘links’ perspectief.”

Daar komt bij dat er bepaalde psychologische factoren zijn bij een vragenlijst, en ook daar moet StemWijzer rekening mee houden. “Uit allerlei onderzoek blijkt dat mensen bij een lijst met stellingen eerder geneigd te zijn om het ergens mee eens te zijn dan oneens. Daarom moeten we ook daar een balans in vinden, door vragen zo te formuleren dat dit geen factor meer is. Het doel is tenslotte om mensen helpen te ontdekken met welke partij ze de meeste affiniteit hebben.

Ook is het taalkundig soms een puzzel. Van Tuijl: “Ooit hadden we het in een stelling over ‘plezierjacht’. Sommige mensen dachten hierbij aan een bootje, terwijl anderen juist dachten dat het over recreatief jagen ging.”

Na het invullen van de lijst, krijgt de gebruiker de score. Die wordt heel rechtstreeks berekend. Van Tuijl: “Voor elke overeenkomst tussen de invuller en een partij krijgt die partij een punt. Aan het eind zie je dan hoeveel overeenkomsten jouw mening heeft met de verschillende partijen. Mensen vragen weleens hoe het kan dan je het met twee partijen bijvoorbeeld 60% eens kan zijn. Want dan zou je toch uitkomen op meer dan 100%? Maar zo werkt het niet. Je kan het bijvoorbeeld 60% eens zijn met partij A en 60% met partij B, maar dan met verschillende onderdelen van die partijen. Daarom is het goed om niet alleen naar de score te kijken, maar ook naar de stellingen zelf. Als kiezer bepaal je tenslotte zelf welke aspecten jij het belangrijkst vindt.”

Kieskompas.nl

De grote ‘concurrent’ van StemWijzer is het Kieskompas. Deze werd in 2006 opgericht in door politicoloog André Krouwel van de Vrije Universiteit, omdat hij kritiek had op de StemWijzer. Hij ontwikkelde in samenwerking met dagblad Trouw een eigen stemhulp. Volgens Jeroen van Lindert, projectmanager van Kieskompas heeft de stemhulp zijn succes eigenlijk een beetje te danken aan de huidige minister-president. Mark Rutte (toen nog fractievoorzitter van de VVD, red.) vulde bij het lanceringsevent de StemWijzer in en bleek de meeste affiniteit met D66 te hebben. De VVD lag volgens deze test niet eens dicht bij zijn voorkeur.” Kieskompas was op dat moment al in ontwikkeling, en die uitslag zorgde er wel meteen voor dat dat deze alternatieve stemhulp meteen opviel. Van Lindert geeft trouwens zelf ook onmiddellijk toe dat StemWijzer intussen flink verbeterd is, maar de aanpak van Kieskompas is volgens hem toch nog steeds fundamenteel beter.

“Bij ons krijg je geen ‘ranking’ van hoeveel jouw mening lijkt op de stellingen van de partijen, maar krijg je te zien wat jouw positie is in het politieke landschap.” Kieskompas visualiseert dat landschap door de invuller in een grafiek te plaatsen met twee assen: links-rechts en progressief-conservatief. Dat is volgens de makers van Kieskompas een veel eerlijker manier om te laten zien hoe dicht jouw denkbeelden liggen bij die van verschillende partijen. De links-rechts as gaat over economie. Over geld dus. Ben je voor lage belastingen of voor een sterk sociaal vangnet? De andere as gaat over je culturele voorkeur. Ben je progressief, (voor de legalisering van softdrugs) of juist conservatief (traditionele Christelijke waarden zijn belangrijk)? Partijen (en burgers) zitten namelijk nogal eens op verschillende plekken in die assen. En zelfs binnen die assen kun je verschillende meningen hebben. Het is zomaar mogelijk dat je best links bent en toch conservatief. En omgekeerd. Zelfs binnen een as kan het zijn dat je over bepaalde dingen conservatief denkt en over andere zaken juist weer progressief.

Stemmentracker

Nuance

Van Lindert: “Als je Kieskompas invult, hoef je een stelling niet zwart-wit met ‘eens’ of ‘oneens’ te beantwoorden. Je kiest uit een schaal van vijf punten, dus van ‘helemaal niet mee eens’ tot ‘helemaal mee eens’. Volgens van Lindert blijkt deze vijfpuntsschaal uit onderzoek het beste te werken. Er is genoeg ruimte voor nuance terwijl toch duidelijk is wat de punten precies betekenen. Niemand heeft er wat aan als je kunt kiezen tussen 72% eens en 74% eens. Maar het verschil tussen ‘mee eens’ en ‘helemaal mee eens’ is voor iedereen helder.”

Net zoals StemWijzer checkt Kieskompas de antwoorden van de partijen. “Wij sturen onze stellingen naar de partijen, en vragen hen ze op dezelfde manier op de vijf-puntsschaal te beantwoorden als de gebruiker later ook moet doen. Maar we vragen hen ook om aan bronvermelding te doen: kun je aantonen dat het antwoord strookt met jullie verkiezingsprogramma en eigen uitspraken?”

Hulp

Volgens zowel Van Lindert als Van Tuijl is het overigens niet de bedoeling dat gebruikers blind varen op de uitslag van hun respectievelijke vragenlijsten. Van Tuijl: “We zijn een hulpmiddel voor mensen om te ontdekken welke partij het dichtst bij hen ligt.” Naast vierkiezingsprogramma’s is ook een emotioneel component. Ook de voorkeur voor bepaalde personen speelt een rol. Van Lindert: “En dat is natuurlijk ook prima! Je kiest een volksvertegenwoordiger. Als jij een bepaalde politicus vertrouwt, zelfs als de partijstandpunten niet helemaal bij je passen, dan kan dat ook een belangrijke factor zijn om op die persoon te stemmen.”

Kieskompas en StemWijzer moet je volgens beiden dus vooral zien als een hulpmiddel, maar niet het enige hulpmiddel. De persoon die uiteindelijk de beslissing neemt in het stemhokje, ben je zelf.