Je huis koeler in de zomer en warmer in de winter? Een groendak is goed voor het milieu én voor je portemonnee. In dit artikel leggen we uit hoe je zelf zo'n groen ecologisch dak aanlegt, beplant en onderhoudt.

Lees ook: De onverwachte voordelen van een groen dak

Waarom een groendak aanleggen?

Groendaken lijken de nieuwste trend op het gebied van het verfraaien van je woonomgeving, maar het is meer dan dat. Groendaken worden gezien als dé remedie tegen steeds heter wordende zomers en de daarmee gepaard gaande opwarmende leefomgeving. In de winter heb je er ook profijt: dan benut je juist de isolerende werking van deze groene laag op je dak. 

Zoals gezegd is je huis op een natuurlijke wijze koel houden voor veel bewoners en eigenaren ‘the next best thing’ in de ontwikkeling naar een betere en duurzamere leefomgeving. Met een fraai ogend groendak ben je heel groen bezig en je schept bovendien de voorwaarden voor het nog beter beheersen van je eigen microklimaat. Voor woningbezitters levert dit ook nog een waardevermeerdering op, die je vaak met een gemeentelijke subsidie kunt realiseren. Wil je weten of jouw gemeente hiervoor geld beschikbaar stelt? Dat kun je onder andere hier checken.

Constructie en materialen voor de aanleg van een groendak 

Je constructie is de basis en fundamenteel voor het goed aanleggen van een groendak. Je hebt te maken met een aantal factoren, zoals: bouwkundige aspecten, gewicht van het dak en belasting, de dakbedekking en waterdichtheid ervan. Waar moet je allemaal op letten?

Bouwkundige aspecten, gewicht van het dak en belasting

Voor je het dak daadwerkelijk kunt belasten, is het goed om na te gaan of je dak geschikt is en het ook het totale gewicht dragen van je groene dak kan dragen. Dit is sterk afhankelijk van jouw dak en luistert nauw. Hiervoor heb je de materialen van jouw dakconstructie nodig en kun je aan de hand hiervan de draagkracht berekenen. Heb je nog bouwtekeningen in je bezit? Mogelijk vind je hier ook de informatie hoeveel de constructie belast kan worden. Ga je zelf aan de slag met de berekening, bedenk dan dat je goed thuis moet zijn in de belastbaarheid van gebruikte bouwmaterialen. Wij raden je aan om je informatie te verzamelen en een bouwkundig expert in te schakelen, zodat je er zeker van bent dat je constructie niet onverhoopt instort. 

©Jonathan Law

Om de draagkracht te kunnen (laten) berekenen heb je de volgende informatie nodig; 

De belasting van het groendak

Na de constructie, de geschiktheid ervan en de draagkracht, vormt het totale gewicht van het groendak een allesbepalende rol.  Een groendak bestaat uit een aantal lagen: Dak en afdeklaag | Voedingsbodemlaag (hierna substraatlaag genoemd) | Beplantingslaag, bestaande uit de planten, mos of grassoorten.

Dak en afdeklaag

Om te zorgen dat je geen lekkend dak ontwikkeld, is het van belang om voor een goede afdekkingslaag te kiezen. De meest gebruikte materialen hiervoor zijn bitumen, PVC en EPDM. 

De meeste bestaande platte daken in Nederland zijn voorzien van bitumen, een op aardolie gebaseerde dakafdichting. Betreft het een ouder dak met een grijze/ zwarte kleur, dan gaat het hoogstwaarschijnlijk om dit materiaal. Een dergelijke (oudere) laag is vaak niet geschikt om direct een groenlaag op te leggen; de wortels kunnen dan doordringen in de dakbedekking, met lekkage als gevolg. Heb je zo'n oud bitumendak? Breng dan eerst een wortelwerende folie aan. Recent aangebrachte bitumenlagen zijn overigens wél wortelwerend. Check dit in je bouwspecificaties of bij je woningbouwvereniging.

©Luise123 - stock.adobe.com

PVC staat voor PolyVinylChloride, een kunststofsoort die vrij goedkoop is en hierdoor een betaalbare keuze ten opzichte van andere bedekkingen. Het is sterk maar toch licht in gewicht en daardoor makkelijk te verwerken. Als je voor PVC als onderlaag kiest is het belangrijk om te letten op een voldoende dikke, stevige en wortelwerende PVC-soort geschikt voor groendaken. Bijvoorbeeld: Sikaplan SG 1.5, Trocal SGmA en Protan G(G). Houd er wel rekening mee dat PVC niet heel lang meegaat: zo’n 10 tot 15 jaar. 

©Caporusso Vitantonio

EPDM (Ethyleen, Propyleen, Dieën en Monomeer) is een duurzame, synthetische rubbersoort en zeer geschikt als ondergrond voor je groendak. Door deze rubbersoort dringen fijne wortels niet door. Het materiaal is bovendien nog het meest duurzaam van de drie hier genoemde materialen: het gaat zo’n 50 jaar mee.  

©Ambiance chaleur - stock.adobe.com

Ga voor de aanleg en bescherming van je daklaag uit van een van deze drie dakbedekkingssoorten. Zinken daken of golfplaten kunnen de zuurgraad of het gewicht van de bodem niet aan, met als gevolg lekkage en andere ongemakken.

De substraatlaag

Deze laag neemt een belangrijk deel voor zijn rekening qua gewicht. Het neemt neerslag, zoals regen of sneeuw, als een spons op. Dit vormt meteen de waterbuffer voor de beplanting. Samen staat dit voor een waterverzadigd gewicht. Bij extreme regenbuien of vorst kan in deze laag tijdelijk wat volume ontstaan. Hoe dikker de substraatlaag, hoe hoger het gewicht ervan zal zijn. Een natgeregende of bevroren sedumlaag weegt al gauw zo’n 80 kilo per vierkante meter. Afhankelijk van de beplanting kan dit gewicht nog verder oplopen tot 150 kilo per vierkante meter. Samen met de constructie kan dit gewicht dus substantieel zijn. Het is dus belangrijk dat je van tevoren goed in kaart brengt wat jouw dak kan dragen. Ga in de berekeningen uit van de zwaarste belasting voor je groendak, dan zit je altijd goed. 

Helling van het dak 

Ook de helling van je dak kan de belasting beïnvloeden ,omdat er door stapeling van het gewicht een kans is op schuiven van het groendak. Dit kun je ondervangen door hier in je calculaties rekening mee te houden, of te kiezen voor lichtgewicht oplossingen. Deze zijn met hun gewicht van 45-50 kilo per m² aanzienlijk lichter dan een regulier groendak. De substraatlaag is dunner, er is dus wel meer verzorging nodig (water en bemesten) en kan het minder water opnemen. 

De juiste vegetatie kiezen voor je groendak

Bedenk van tevoren met welk doel je groendak wilt aanleggen. Het onderscheid wordt in deze fase vooral gemaakt op basis van het onderhoud. 

Moet het dak groen ogen en weinig onderhoud hebben? Ga dan voor een extensief groendak. Dat heeft weinig onderhoud, water en voedingsstoffen nodig, is ongevoelig voor ziekten en insectenplagen en is toch groen! Op dit dak leg je een mix aan van mos, sedum, kruiden en gras. In deze categorie valt ook het sedumdak; je plant er dus sedumplanten, eventueel in combinatie met mos in aan.  Sedum wortelt ondiep. Ideaal dus voor een extensief groendak met een geringe diepte voor de substraatlaag. Zo'n dunnere substraatlaag betekent ook dat het gewicht niet enorm hoeft op te lopen.

Wil je het dak laten bijdragen aan de biodiversiteit en / of wil je een goede waterbuffer aanleggen?  Dan spreek je over een intensief groendak. 

©visuals-and-concepts - stock.adobe.com

Geschikte planten voor een extensief groendak

• Sedum acre
• Sedum album Coral Carpet
• Sedum sexangulare
• Sedum hispanicum
• Sedum floriferum
• Sedum hybridum
• Sedum reflexum Blue Spruce
• Sedum reflexum Angelina
• Sedum spurium Coccineum
• Sedum spurium Summer Glory
• Sedum spurium John Creech
• Sedum takesimense

©Frans Blok / 3Develop

Beplanting intensief groendak

In deze opzet kun je naar hartenlust combineren met sedums en verschillende bodembedekkers, bloemen, insectenhotels en zelfs bomen! Wil je een intensief groenak aanleggen, kjjk dan naar de volgende beplanting: 

• Sedums zoals Atlantis en Sunsparkler als bodembedekker
• Primula
• Akkerboterbloem (Ranunculus Arvensis)
• Kruiptijm
• Bieslook Allium
• Anemonen
• Bleke klaproos
• Alpine-aster
• Duizendblad
• Stekelnootjes
• Panicum (grassoort)
• Geel walstro
• Klokjesbloemen of Campanula
• Gewoon biggenkruid
• Kogeldistel of framboosdistel
• Sempervivum (winterhard)
• Gewoon struisgras
• Rhodohypoxis 'Beverly'
• Kleine tijm
• Anijsnetel
• Kleine klaver
• Aster 
• Zonnehoed

©Ulf Wittrock - stock.adobe.com

Welke klimaat en omgevingsfactoren zijn van belang voor de aanleg?

Bij de aanleg van een groendak is de ideale ligging een plat dak met veel zon (tenminste 4 tot 6 uur per dag). Sedum heeft weinig water nodig; door het zonlicht zullen de plantjes goed groeien en is het resultaat een gezond en vol ogend sedumbed. Als het groendak te weinig zonlicht krijgt, kan de substraatlaag te lang nat blijven. Hierdoor kunnen de wortels niet goed gedijen en mogelijk zelfs gaan rotten. Mocht je groendak minder zonlicht vangen, dan kun je ook kijken naar vetplanten zoals aloë, haworthias en gasterias: die gedijen ook goed zonder veel zonlicht. Daarnaast kun je ook siergrassen en kruiden gebruiken. Een combinatie van deze soorten zorgt voor de beste samenstelling. 

Onderhoud en verzorging 

Inspectie en onderhoud van een groendak

Inspecteer een groendak minimaal twee keer per jaar (voor- en najaar). Drainage van je groendak is essentieel, dus check of de waterafvoer nog naar behoren werkt en geen verstoppingen door blad of andere groenresten bevat.

Besproeien groendak 

Een sedumdak kan drie tot vier weken zonder water, de blaadjes kunnen misschien wel wat rood kleuren. Wanneer de droogte langer duurt, besproei de sedum dan twee keer per week in de avond. Het groendak is verzadigd wanneer je ziet dat het water in de afvoer begint te lopen. 

Bemesten groendak 

Een extensief groendak kun je twee keer per jaar bemesten, zo rond april en september, afhankelijk van het verloop van deze jaargetijden. Meststof bevat sporenelementen die groei van de wortels bevorderen. Het gaat bovendien niet de groei van mosgroei tegen. Strooi de mest gelijkmatig uit. Gebruik niet teveel, maar strooi liever nog wat na. Teveel kan namelijk soms averechts werken bij sedum. Gebruik bij voorkeur een biologische afbreekbare vorm en geef wel meteen water na het bemesten. 

Je groendak heeft ook kalk nodig. Kalk helpt de plant goede wortels te ontwikkelen en voedingsstoffen op te nemen. Een tekort kan leiden tot verzwakking en zo raken de planten meer gevoelig voor ziektes en plagen.  

Snoeien en onkruid verwijderen

Er kan van buitenaf onkruid op je groendak zijn gewaaid. Trek dat er met de hand uit, het liefste tot aan de wortel. Dit blijft - hoe weinig voldoening gevend misschien - toch de beste bestrijding. Chemische bestrijdingsmiddelen zijn echt een no-go wanneer je doel is bijdragen aan de biodiversiteit! Het snoeien van je groendak doe je met een handsnoeischaar. Knip eventuele uitlopers weg, zodat je groendak weer mooi gelijkmatig oogt en groeit. 

Wat kost een groendak?

Afhankelijk van de grootte van je groendak (en daarmee het aantal aan te leggen vierkante meters) lopen de kosten voor een groendak uiteen van ongeveer 50 tot 65 euro per vierkante meter. Voor de aanleg van dit type groendak heb je relatief weinig gereedschap nodig. Er zijn zelfs kant-en-klare pakketten verkrijgbaar. Je kunt dan kiezen uit cassettes die de complete samenstelling voor je bevatten, of pakketten waarmee je de aanplant zelf kunt verzorgen. Daarnaast zijn er lichtgewicht oplossingen van goede kwaliteit, die je op schuurtjes of aanbouwen kunt gebruiken. Relatief gezien zijn deze oplossingen wel iets duurder dan zelf aanlegde en samengestelde groendaken.  

Kerstverlichting ophangen hoort bij december, maar de sfeer zit niet alleen in extra lampjes. Het verschil maak je met hóe je licht inzet. Met Philips Hue kun je dat piekfijn regelen. Of je nu rustig sfeervol licht wilt tijdens het kerstdiner of juist een uitbundig fonkelende kerstboom: in de Hue-app kies je scènes en pas je de verlichting helemaal naar je eigen wensen aan. Wat er allemaal mogelijk is, lees je in dit artikel.

Met Hue combineer je het licht in huis op een natuurlijke manier. Een lamp op tafel geeft fijn licht tijdens het eten, terwijl het plafondlicht gewoon aan kan blijven zonder te overheersen. De kerstboom mag daarbij natuurlijk opvallen. Het Festavia-lichtsnoer is speciaal gemaakt voor in de boom en bestaat uit losse lampjes die je afzonderlijk kunt aansturen. Zo kun je het licht in de boom net iets levendiger maken, zonder dat het druk wordt.

Ook met lightstrips breng je nog meer kerstsfeer in huis. Plaats je ze langs een kast, onder een dressoir of langs een raam, dan voeg je extra licht toe zonder dat het direct in het oog springt. Door dezelfde kleuren te gebruiken als in de kerstboom voelt de verlichting vanzelf als een samenhangend geheel.

©Philips

Festavia-lichtsnoer of Hue lightstrip?

Het Festavia-lichtsnoer is ontwikkeld als decoratieve kerstverlichting. Het bestaat uit losse lampjes aan een snoer en is bedoeld voor de kerstboom of een overdekte buitenplek. Omdat je elk lampje apart kunt aansturen, kun je effecten gebruiken waarbij de lichtjes afwisselend oplichten of in meerdere kleuren door de boom verdeeld zijn.

Een Hue lightstrip is een flexibele lichtstrip die een doorlopende lichtlijn geeft. Je gebruikt deze vooral als indirecte verlichting langs meubels, wanden of ramen. Lightstrips zijn niet seizoensgebonden en blijven het hele jaar door in gebruik als sfeerverlichting.

Warm licht op donkere decembermomenten

In december valt de avond snel. Met Hue kun je instellen dat de verlichting automatisch aangaat rond zonsondergang, zodat het licht al brandt wanneer je thuiskomt. Dat is prettig en zorgt er meteen voor dat je huis er bewoond uitziet als je later op de avond weg bent.

Ook 's ochtends kun je daar gebruik van maken. In plaats van fel licht gaat de verlichting geleidelijk aan, met warmere tinten die langzaam sterker worden. Dat maakt opstaan in de winter net wat makkelijker. Heb je meerdere Hue-lampen, dan stel je ze per ruimte in. De kerstboom kan bijvoorbeeld op vaste tijden aan en uit gaan, terwijl de rest van de woonkamer apart wordt geregeld of juist tegelijk mee aan- en uitgaat.

Kerstscènes en lichteffecten

In de Hue-app vind je de Scene Gallery met voorgeprogrammeerde scènes. Rond de feestdagen verschijnt daar een speciale categorie: Winterse feestdagen / Kerstmis. Daarmee zet je met één tik een complete kerstsfeer neer, zonder zelf kleuren te hoeven kiezen. Voorbeelden? De scène Onder de boom is geïnspireerd op cadeaus onder de kerstboom en werkt met een combinatie van rood, geel en groen. Dat zorgt voor een herkenbaar, klassiek kerstgevoel dat goed past bij traditionele decoratie. Vrolijk gebruikt meerdere kleuren tegelijk en oogt daardoor speelser dan de rustigere kerstscènes. Deze scène werkt goed wanneer het licht wat meer mag opvallen, bijvoorbeeld tijdens een borrel of wanneer er bezoek is. Stille nacht kiest juist voor rust, met zachte perziktinten en minder contrast. Een goede keuze dus voor tijdens het kerstdiner of een lange avond aan tafel, omdat zo aandacht vooral bij het eten en het gezelschap blijft.

Sommige Hue-lampen, zoals het Festavia-lichtsnoer, bieden daarnaast extra lichteffecten. Denk aan effecten als Sparkle en Prism, waarbij lampjes afwisselend oplichten of kleuraccenten zich door de verlichting verplaatsen. Voor rustigere momenten zijn er ook effecten zoals kaarslicht of haardvuur, waarbij het licht subtiel knippert.

©ID.nl

Kerstscènes in de Hue Scene Gallery

In de categorie Winter Holiday / Christmas staan tien speciale kerstscènes: Onder de boom, Vrolijk, Gouden ster, Notenkraker, Roze glinstering, Stille nacht, Sneeuwschittering, Kleurexplosie, Feestelijk plezier en Kristalhelder. Je vindt ze in de Hue-app via Scènes en vervolgens Scene Gallery. Kies de categorie, selecteer een scène en wijs een kamer of zone toe. Na opslaan blijft de scène beschikbaar, ook wanneer de categorie later weer uit de galerie verdwijnt.

Zelf een kerstscène maken

Naast de vaste kerstscènes kun je ook zelf lichtscènes maken. Dat is handig als je een specifieke sfeer zoekt die beter past bij jouw interieur of bij een bepaald moment. Zie het als het samenstellen van een lichtrecept. Je kiest een beperkt kleurenpalet, bepaalt hoe het licht zich door de ruimte verdeelt en stelt in hoe rustig of levendig het effect mag zijn.

Begin met twee tot vier kleuren om het geheel in balans te houden. Warm wit met een vleugje amber werkt goed voor rustige avonden, terwijl rood en groen met een zachtere tussenkleur een klassieke kerstsfeer geven. Vervolgens kies je een stijl, zoals een geleidelijke overgang of kleuren die op verschillende plekken terugkomen. Tot slot stel je het tempo in. Langzame overgangen passen bij een rustige avond, snellere wisselingen bij een borrel. Stel eenmalig je ideale kerstscène in, sla hem op en laat de app het werk doen; de verlichting schakelt dan op jouw vaste tijden automatisch over.

Ook buiten in kerstsfeer

De kerstsfeer hoeft niet bij de voordeur te stoppen. Met Hue-buitenverlichting trek je het licht door naar de tuin, het balkon of de oprit. Door binnen en buiten dezelfde scènes te gebruiken ontstaat één geheel. Hang bijvoorbeeld een Festavia-buitenlichtsnoer op aan de overkapping van je veranda, of langs de rand van je balkon.

©Philips

Licht dat meebeweegt met muziek en film

Tijdens een kerstborrel mag het licht best wat levendiger zijn. Met de muziek-synchronisatie van Hue - vaak aangeduid als Party Mode - reageert de verlichting direct op het ritme en de sfeer van de muziek. Je stelt dit in via de Entertainment-functies in de Hue-app. Daarbij kies je een stijl, past je de intensiteit aan en bepaal je of Hue vaste kleuren gebruikt of automatisch meebeweegt met de muziek. Voor deze synchronisatie heb je een Hue Bridge nodig om de extra functies te ontgrendelen.

Review Philips Hue Bridge Pro: dé bridge voor de toekomst

Ook bij een filmavond voegt gesynchroniseerde verlichting iets toe. In Homecinema-modus past het licht zich aan het beeld op het scherm aan. Koel bij winterse scènes, warmer bij een haardvuur of een gezellig interieur. Zo zit je nog meer in de film.

©Philips

Bedienen zonder telefoon

Tijdens het koken of wanneer je gasten ontvangt, wil je niet steeds je telefoon erbij pakken. Met slimme schakelaars van Hue bedien je de verlichting net zo eenvoudig als met een gewone lichtknop. Je schakelt scènes, dimt het licht of zet alles in één keer uit.

De Hue Dimmer Switch is de bekendste keuze en maakt het makkelijk om snel een andere lichtstand te kiezen. Wie wat meer mogelijkheden wil, kan de Hue Tap Dial of de kleinere Tap Switch Mini kiezen, waarmee je meerdere instellingen kunt bedienen of het licht preciezer bijstelt. Voor eenvoudige handelingen is er de Smart Button, waarmee je met één druk bijvoorbeeld je vaste kerstsfeer inschakelt. Al deze schakelaars stel je in via de Hue-app en koppel je aan kamers en scènes, zodat de verlichting doet wat je op dat moment nodig hebt.

Oude kerstverlichting slim maken

Heb je al bestaande kerstverlichting die niet slim is? Dan hoef je die niet te vervangen. Met een slimme stekker zorg je ervoor dat ook die automatisch aan of uit gaat, zonder dat je 's avonds onder de boom hoeft te zoeken naar de aan/uit-knop of het stekkerblok.

©Philips

Kerst: nu écht feest van het licht

Met slimme Philips Hue-verlichting kun je tijdens de feestdagen meer met licht doen dan alleen aan en uit. Door vooraf een paar scènes en momenten in te stellen, past de verlichting zich aan je de dag aan: rustig tijdens het eten, wat uitbundiger bij bezoek en weer ingetogen aan het einde van de avond. Zo draagt het licht bij aan de kerstsfeer, zonder dat je er steeds mee bezig hoeft te zijn.

©Philips

Checklist kerst met Philips Hue

Philips Hue Festavia lichtsnoer: speciaal voor in de kerstboom. Er zijn ook Festavia-snoeren voor buiten.

Philips Hue Lightstrips: leuk om bijvoorbeeld langs het raam- of deurkozijn te gebruiken.

Philips Hue Starterkit White & Color Ambiance: leuk als je net begint met Hue, om basisverlichting flexibel in te stellen in verschillende kamers. Goed om te weten: ook beschikbaar in de (goedkopere) Essential reeks.

Philips Hue Bridge: wil je kunnen automatiseren, muziek en licht synchroniseren en scènes instellen en gebruiken? Daarvoor heb je de Bridge nodig).

Er zijn ook Hue tafellampen, zoals Hue Signe, Hue Iris en de Hue Go. Dat is een draagbare lamp die je dus makkelijk overal in huis kunt neerzetten.

Philips Hue Sync Box: voor synchronisatie media en geluid.

Philips Hue slimme stekkers: om je oude kerstverlichting te automatiseren.

Review Philips Hue Essential: goedkoper aan de slag met Hue-lampen

©Philips

In de stortvloed aan nieuwe AI-videogeneratoren introduceren we Pollo. Net als bij de meeste AI-tools begin je met een tekstopdracht, maar in dit geval kun je van bestaande foto's fimpjes maken.

Stap 1: Image to video

Je kunt Pollo gratis uitproberen. Je start met 50 credits en ontvangt daarna elke maand 20 extra credits. De video's die je gratis maakt, zijn wel allemaal voorzien van een watermerk. Wil je video's zonder watermerk en toegang tot meer functies, dan zijn er drie abonnementsopties: 15, 30 en 90 dollar per maand, goed voor respectievelijk 300, 800 en 3000 credits. Pollo is een webapplicatie. Ga op je laptop naar https://pollo.ai en klik op Try for free. Vervolgens log je in met je e-mailadres.

Op de homepage zie je dat je deze generator niet alleen kunt gebruiken voor het maken van AI-video's, maar ook om AI-afbeeldingen te genereren, gezichten in filmpjes te vervangen door iemand anders of AI-effecten toe te passen op je foto's. Bekijk zeker de voorbeelden in de showcase. Wij kiezen in dit stappenplan voor de optie Image to Video, waarmee je stilstaande beelden tot leven wekt in een korte videoanimatie.

Stap 2: Beeld bijsnijden

Laad eerst de afbeelding in die je als basis voor je video wilt gebruiken. In de pop-up kun je bij Aspect Ratio de gewenste beeldverhouding van het eindresultaat instellen. Zo kun je bijvoorbeeld een staande foto bijsnijden naar een liggend (landscape) of vierkant formaat. Verschuif de foto indien nodig, zodat de belangrijkste onderdelen mooi in beeld blijven. Bevestig vervolgens met OK.

Stap 3: Video creëren

In het vak Prompt beschrijf je wat Pollo met de foto moet doen. In dit voorbeeld willen we bijvoorbeeld dat het meisje op de schouders van de man enthousiast de menigte aanmoedigt. Zet de optie Translate Prompt aan voor een beter resultaat. Je ziet meteen dat dit type opdracht 5 credits kost. Onder Advanced kun je extra instellingen aanpassen, zoals de videolengte die standaard op 5 seconden staat, maar die je kunt verlengen tot 10 seconden. Wil je meerdere outputvideo's genereren, dan kost dat uiteraard meer credits. Het eindresultaat kun je upscalen voor een hogere kwaliteit, delen en publiceren.