Weg van big tech, dit is het fediverse
Nagenoeg alle bekende sociale mediaplatformen zijn in handen van ‘big tech’, zoals Meta, Google en Microsoft. Ze zijn erg populair, maar veel gebruikers voelen zich gevangen in zo’n ecosysteem. Met het ‘fediverse’ komt langzaam een alternatieve structuur op gang.
In dit artikel gaan we in op wat het fediverse is en wat de tegenhangers van de bekende socialmediaplatformen zijn, zoals:
- Mastodon
- PeerTube
- Pixelfed
- Lemmy
Lees zeker ook: Exit-strategie: zo verlaat je Google, Microsoft, Apple of Meta
Socialmediaplatformen als Facebook, YouTube, Instagram, Twitter, Snapchat, Pinterest, Reddit en WhatsApp hoeven we je uiteraard niet meer voor te stellen. Maar namen als Friendica/Diaspora, PeerTube, Pixelfed, Mastodon, Movim, Prismo, Lemmy en Element/Matrix komen je wellicht veel minder bekend voor. Toch zijn dit ook socialmediaplatformen. In feite zijn het zelfs stuk voor stuk tegenhangers van de bekende platformen. Om uit te leggen in welk opzicht ze tegenhangers zijn, moeten we het eerst uitgebreid over het ‘fediverse’ hebben.
1 Opzet
De naam fediverse is een samentrekking van ‘federated’ en ‘universe’, oftewel een gefedereerd of federatief universum en in het Nederlands daarom soms ook wel aangeduid als fediversum. Je moet het zien als een verzameling onderling verbonden servers, ook wel instances genoemd, die onafhankelijk worden beheerd door individuen of organisaties. Gemeenschappelijke protocollen zorgen voor onderlinge communicatie. Gebruikers kunnen bijvoorbeeld een account aanmaken op een server, en vervolgens communiceren en gegevens delen met gebruikers op andere servers binnen het fediverse, informeel ook wel fedi genoemd. Dit maakt gedecentraliseerde sociale interacties mogelijk zonder afhankelijkheid van één centrale entiteit, in tegenstelling tot traditionele socialemediaplatformen.
Heb je bijvoorbeeld een Instagram-account, dan kun je geen contact onderhouden met X-gebruikers, tenzij je je ook bij dat platform aansluit. Binnen het fediverse daarentegen kun je vrijelijk bewegen tussen verschillende servers en platformen, mits je je aan de regels van het fediverse, de platformen en de servers houdt. Gebruikers die zich niet thuisvoelen bij een instance kunnen ook hun eigen server hosten, met eigen regels en voorwaarden, en een aangepast moderatiebeleid.
Het populairste (maar niet officiële) logo van het fediverse.
2 Start
De ontwikkeling van het fediverse begon in 2008, toen een Canadese software-ontwikkelaar een opensource-microbloggingplatform oprichtte, genaamd Laconica. Dit was gebaseerd op het OpenMicroBlogging-protocol, dat communicatie tussen verschillende microbloggingsites mogelijk maakte. Een jaar later werd het platform hernoemd in StatusNet en enkele jaren later fuseerde het met afgeleide projecten tot GNU social, dat nog steeds actief is.
Langzamerhand werden de beperkingen van het OpenMicroBlogging-protocol, ontworpen voor eenrichtingsverkeer van tekstberichten, duidelijker. Daarom werd het nieuwe protocol OStatus als open standaard voor microblogging ontworpen. Rond dezelfde tijd werd het sociale netwerk Diaspora populairder, dat een eigen federatief protocol gebruikte voor gegevensuitwisseling tussen onafhankelijke servers. Om onderscheid te maken tussen beide netwerken en protocollen kwamen vooral vanaf 2017 de termen fediverse (voor OStatus) en federation (voor Diaspora) in gebruik.
Het sociaal netwerkplatform GNU Social en het gefedereerd OStatus-protocol vormen de basis van het fediverse.
3 (Protocol)ontwikkeling
Enkele populaire microbloggingsites binnen GNU Social lieten al snel het OStatus-protocol achter zich en gingen over op het nieuwe protocol Pump.io (voorheen ActivityPump), dat meer data-uitwisseling mogelijk maakte dan alleen statusupdates. Begin 2018 nam het W3C (World Wide Web Consortium) het heft in handen en stelde de opvolger, ActivityPub, als aanbevolen open standaard voor.
In 2019 schakelden de meeste platformen over op dit protocol, en de naam fediverse verwijst nu vooral naar socialenetwerk-platformen die hierop gebaseerd zijn. Het protocol kreeg eind 2022 een boost nadat Elon Musk Twitter had opgekocht. Veel gebruikers vertrouwden deze overname niet en stapten over naar het fediverse-alternatief Mastodon. Ook andere sociale media toonden en tonen interesse in ActivityPub, waaronder Flicker, Flipboard, Threads en Tumblr.
ActivityPub mag dan het meest gebruikte protocol zijn, er zijn er nog meer binnen het fediverse. Naast OStatus en Diaspora zijn er bijvoorbeeld XMPP, Matrix, AT (Bluesky) en Zot. Een platform kan ook meerdere protocollen ondersteunen. Zo ondersteunt Hubzilla naast Zot ook ActivityPub, OStatus en Diaspora. Een recenter protocol is Nostr (Notes and Other Stuff Transmitted by Relays), waarbij gebruikers zich met cryptografische sleutels authenticeren en hun berichten naar een of meerdere relays versturen, waarop andere gebruikers zich kunnen abonneren om zo censuur te omzeilen.
Gebruikers van Nostr ondertekenen en versleutelen berichten met een cryptografisch sleutelpaar.
4 Werking
In onze definitie van het fediverse zie je ongetwijfeld parallellen met hoe een P2P-netwerk (peer-to-peer) opereert. Beide systemen delen aspecten als decentralisatie, met onafhankelijke servers in plaats van een centrale server die alle gegevens beheert, en directe communicatie tussen gebruikers op verschillende servers.
Toch zijn er ook verschillen. Terwijl bij P2P alle knooppunten gelijkwaardig zijn als server en client, zijn er bij het fediverse onafhankelijke servers waarop gebruikersaccounts worden aangemaakt. Elke administrator is bovendien verantwoordelijk voor de veiligheid, het onderhoud en de moderatie van zijn eigen server.
Binnen het fediverse bepaalt het ActivityPub-protocol hoe activiteiten zoals het volgen van personen, het posten van berichten en het geven van likes tussen de servers worden uitgewisseld. Elke server beslist zelf welke andere servers hij vertrouwt en met welke er communicatie wordt toegelaten, doorgaans op basis van blokkeerlijsten of een specifiek federatie- en moderatiebeleid.
Wanneer een gebruiker op server Y data van server X wil bekijken, stuurt Y een verzoek naar X om de data op te halen als deze nog niet lokaal zijn opgeslagen. Dit vermindert de noodzaak voor centrale opslag en zorgt voor gedistribueerde aflevering van content. Het zorgt er ook voor dat de rest van het netwerk operationeel blijft als een server offline gaat. Bovendien kunnen gebruikers hun accounts en data naar andere servers migreren als ze dat willen.
Jeroen heeft de afbeelding ‘wereld.png’ op een Pixelfed-instance geplaatst. ActivityPub zorgt voor de rest.
5 Plussen en minnen
Er kleven dus onmiskenbaar enkele voordelen aan het fediverse. Zo maakt het netwerk gebruik van open standaarden en opensource-software, wat betekent dat er geen verborgen code wordt gebruikt en dat de code goed up-to-date kan worden gehouden. De decentralisatie zorgt er ook voor dat er geen ‘single point of failure’ is: als een server uitvalt, blijven de andere functioneren. Bovendien, terwijl traditionele social media de eigenaarschap van je data overnemen om je gerichte advertenties en gesponsorde content te sturen, kun je in het fediverse instances kiezen met een strikt privacybeleid, zodat je geen last hebt van tracking, advertenties of ongewilde censuur. Het fediverse biedt daarnaast meer diversiteit, omdat je je gemakkelijk met andere gemeenschappen kunt verbinden.
Houd er wel rekening mee dat de open structuur en de vaak minimale moderatie makkelijker tot controversiële agenda’s en content kunnen leiden. Wel kunnen instances via blacklists andere instances en gebruikers blokkeren. Verder is het fediverse minder gebruiksvriendelijk dan de gepolijste interfaces van de traditionele sociale media. En de veiligheid van je data op een instance hangt sterk af van de kennis en integriteit van de administrator. Het is evenmin helemaal uit te sluiten dat een instance om welke reden ook wordt afgesloten (zoals gebeurde met de mastodon-server Kolektiva.social, die door de FBI werd geconfisqueerd), wat kan leiden tot verlies van je data en contacten.
Tot slot, weet dat wanneer je je gegevens wist op je eigen instance, deze niet automatisch worden verwijderd op andere instances die je data hebben ontvangen.
Mastodon-server Kolektiva.social profileert zich als een ‘antikoloniaal anarchistisch collectief’.
6 Platformen
We hebben het tot nu toe vooral gehad over microbloggingplatformen binnen het fediverse, bedoeld voor kortere updates en beperkte berichten. Bekende platformen zijn Mastodon, Pleroma, Misskey, Firefish, Micro.blog en GNU social.
Maar ook andere platformen maken graag gebruik van het federatieve model. Zo zijn er platformen voor macroblogging, bedoeld voor uitgebreide blogposts met multimedia, zoals Write Freely, Streams, Plume en Hubzilla (deze laatste is ook bruikbaar voor cms, bestandsopslag, wiki en fotogalerijen). Voor het delen van afbeeldingen kun je terecht bij Pixelfed, terwijl PeerTube zich richt op video’s en Funkwhale op audio. Lemmy, Kbin, Prismo en Raddle fungeren vooral als link-aggregators en fora.
In de rest van dit artikel gaan we in op enkele uiteenlopende platformen. We laten zien hoe en waar je een account aanmaakt bij een geschikte instance, en hoe je actief deelneemt aan het platform. In het kader ‘Eigen instance’ geven we een aanzet tot het opzetten van een eigen instance.
Enkele bekende takken aan het fediverse-boom (foto: Per Axbom, CC BY-SA 4.0).
7 Instances
Om je bij de fediverse-gemeenschap aan te sluiten, kies je eerst een geschikt platform (zie paragraaf 6). De volgende stap is het selecteren van een geschikte instance, waarvan de community en het beleid aansluiten bij je leefwereld en interesses.
Een goed vertrekpunt is Fediverse Party. Klik hier op Menu / All apps om volgens diverse criteria, zoals categorie, protocol, programmeertaal en licentie, een instance te kiezen. Ook op FediDB kun je terecht, waar je in de secties Servers en Software een uitgebreid overzicht vindt, en je kunt nog terecht op The Federation.
Het populairste platform, met circa twee derde van alle 12 miljoen fediverse-gebruikers, is Mastodon, gericht op microblogging. Wil je je hierbij aansluiten, maar vind je via Fediverse Party niet meteen een geschikte instance, dan kun je ook terecht op de officiële Mastodon-site. Je vindt hier servers gesorteerd op taal, regio, onderwerp en Mastodon-instances.
Op basis van onze criteria leidde de wizard ons naar vier Mastodon-instances.
8 Mastodon
We nemen het Nederlandse Mastodon als voorbeeld, een instance voor en door de Nederlandse community. Logischerwijs dien je je hier eerst te registreren. Na het accepteren van enkele basisregels kun je een account creëren en ontvang je een bevestigingsmail. Daarna kun je meteen aan de slag.
Je krijgt instructies voor het aanpassen van je profiel en je starttijdlijn, waar je medegebruikers kunt volgen en ontvolgen. Je leert ook hoe je je mastodon-profiel deelt en je eerste bericht post – bij Mastodon heet dit toot(en). Je kunt je berichten voorzien van een thematische hashtag om ze beter te kunnen categoriseren en vindbaar te maken. In de zoekbalk kun je naar specifieke hashtags zoeken en via Hashtag volgen ontvang je automatisch een update wanneer iemand een bericht met die hashtag post. Het is ook mogelijk een toot te boosten, zodat je het bericht deelt met je eigen volgers (vergelijkbaar met retweeten of reposten). En verken zeker ook de openbare tijdlijnen, zowel op je eigen instance als op andere Mastodon-servers.
Alle vertrouwde ingrediënten zijn aanwezig: (re)toots, tijdlijn, meldingen, favorieten en meer.
Eigen instance We hebben uitgelegd hoe je je bij enkele fediverse-platformen kunt aansluiten via een bestaande instance. Bij nagenoeg alle platformen kun je ook je eigen instance inrichten. We hebben niet de ruimte hier dieper op in te gaan, maar geven je wel de basisstappen.
- Kies eerst een fediverse-platform, zoals Mastodon of Pleroma.
- Registreer daarna een domeinnaam voor je instance. Je hebt uiteraard ook een server nodig om je instance te hosten. Dit kan een VPS (Virtuele Private Server) zijn bij een hostingprovider. Controleer of deze aan alle vereisten voldoet, want de systeemvereisten kunnen fors zijn, vooral qua opslagruimte (eventueel kan dit bij een cloudopslagprovider).
- Beveilig je verbinding met een ssl-certificaat, bijvoorbeeld via een gratis exemplaar van Let’s Encrypt.
- Maak je server klaar met een geschikt en up-to-date besturingssysteem, doorgaans een Linux-distributie. Installeer dan de noodzakelijke onderdelen, zoals een webserver als Nginx of Apache en een database als PostgreSQL. Installeer en configureer vervolgens het gekozen platform evenals de afhankelijkheden, en configureer je webserver.
- Creëer een admin-gebruiker en pas via de beheermodule zaken als het moderatiebeleid, federatievoorkeuren en gebruikersinstellingen aan.
Zorg dat alles goed is beveiligd, maak frequent back-ups, zorg voor updates en monitor regelmatig de prestaties van je server.
De site-instellingen van Mastodon.
9 PeerTube
Zoals de naam al doet vermoeden lijkt PeerTube, van Franse origine, sterk op YouTube. Dit platform draait dan ook om videostreaming en -sharing, maar dan binnen het fediverse. Een goed vertrekpunt voor de circa 1000 instances is www.joinpeertube.org/instances (selecteer eventueel Video maker bij Your Profile als je ook zelf video’s wilt uploaden) of https://instances.joinpeertube.org/instances. Wil je op zoek naar specifieke video’s of kanalen, ga dan naar www.joinpeertube.org/browse-content. Afhankelijk van de gekozen instance vind je hier een knop Een account aanvragen.
Met een account kun je reageren op video’s, een kijkgeschiedenis opbouwen, video’s op je eigen kanaal publiceren (dat je tijdens de accountregistratie kunt aanmaken) en je abonneren op andere kanalen. Bij de meeste instances duurt het ongeveer een dag voor een moderator op je aanvraag reageert. Je kunt je via Lokale video’s ook op een RSS-feed abonneren. Weet wel dat het aantal video’s bij veel instances voorlopig beperkt is en dus niet te vergelijken is met het aanbod bij YouTube of Vimeo.
Video’s op PeerTube kun je ook zonder account bekijken.
10 Pixelfed
Het aantal instances op Pixelfed is vooralsnog niet zo groot. Volgens de officiële webpagina zijn er momenteel ongeveer veertig, waarvan slechts twee in Nederland (waaronder hidden.pics, met zo’n 100 actieve gebruikers en focus op artistiek naakt).
De serverregels zijn telkens duidelijk vermeld. Via Explore krijg je, ook zonder eigen account, een overzicht van de trending posts, en via Directory kun je direct doorklikken naar specifieke gebruikers en hun afbeeldingen bekijken. Om foto’s te liken of er commentaar op te geven, heb je wel een account nodig.
Om je te registeren, doorloop je enkele stappen: de serverregels accepteren, een account aanmaken en reageren op de bevestigingsmail. In de meeste gevallen zal een moderator je aanvraag handmatig goedkeuren, waarna je binnen 48 uur een reactie kunt verwachten.
Op Pixelfed kun je terecht voor ‘alternatieve’ foto’s, van kinky tot kunst, en van kitsch tot knap.
11 Lemmy
Met zo’n 700 actieve servers en een totaal van 400.000 gebruikers mag Lemmy, dat enigszins vergelijkbaar is met Reddit, zich tot de populairdere fediverse-platformen rekenen. Je kunt deelnemen aan bestaande communities (subfora) of je eigen communities opzetten. Binnen elke community kun je posts creëren, inclusief links, afbeeldingen en video’s. Door posts te upvoten, komen interessantere discussies naar boven.
Op de officiële website kun je klikken op Deelnemen aan een server, waarna je een topic en taal selecteert en hopelijk een geschikte instance vindt (de combinatie ‘technologie’ en ‘English’ leverde bijvoorbeeld 18 hits op).
Bij veel Lemmy-instances kun je je direct registreren zonder dat je hoeft te wachten op acceptatie door een moderator. Je krijgt meteen de nieuwste berichten te zien, kunt (standaard) verborgen berichten bekijken of alleen de berichten opvragen van de gemeenschappen waarop je bent geabonneerd. Via filters zoom je snel in op berichten met een specifieke status, zoals Actief, Populair, Controversieel, Besteafgelopen maand enzovoort.
Lemmy-instances schuwen de controverse niet.
