Onlangs heeft AMD de nieuwe Ryzen 7000-serie processors uitgebracht, oftewel Zen 4. De lancering van deze processors gaat echter gepaard met de nodige veranderingen van het onderliggende platform, plus een paar serieuze uitdagingen waarover je moet nadenken voordat je een nieuw systeem bouwt met deze componenten. ID.nl praat je bij.

Na een decennium waarin Intel feitelijks niets hoefde te doen dan zijn product elk jaar een klein beetje sneller te maken – ze waren jarenlang feitelijk de enige partij die relevante desktopprocessors konden maken – was er enkele jaren terug opeens weer concurrentie in de vorm van de AMD Ryzen. 

De introductie van Zen 3 eind 2020, in de vorm van Ryzen 5000-serie processors, was een tweede omslagpunt: AMD ging van Intel bijgebeend te hebben naar Intel ingehaald te hebben. Wat volgde waren twee jaren van stevige concurrentie, waarin ook Intel weer enorme stappen is gaan zetten. Het resultaat is dat we vandaag de dag processors op de markt hebben die vele malen krachtiger zijn dan nog maar enkele jaren terug. En je hebt echt wat te kiezen bij zowel AMD als Intel. 

Beide titanen zijn inmiddels alweer beland bij een nieuwe generatie uit, waarmee de concurrentie een nieuwe fase in gaat. In dit artikel kijken we naar de AMD Ryzen 7000-serie processors (de 6000-serie betreft alleen laptopprocessors. 

Elke nieuwe generatie processors brengt wat nieuwe randzaken met zich mee, maar in het geval van deze nieuwe Ryzen 7000-cpu’s komt er iets meer bij kijken. Voor het eerst sinds de introductie van AMD Ryzen stapt AMD over op een geheel nieuw platform: AM5. Een nieuwe socket betekent dat je sowieso een nieuw moederbord nodig hebt. En omdat AMD ook de overstap maakt van DDR4 naar DDR5, heb je ook nieuw geheugen nodig. Deze processors zijn dus niet iets wat je even in je huidige systeem kunt toevoegen, ze zijn vooral een overweging als je op het punt staat een compleet nieuwe pc te bouwen. 

Zen 4-architectuur 

De basis van de chips is de vierde generatie Zen-architectuur. Het idee erachter is het maken van snellere en efficiëntere chips: bij een gelijke kloksnelheid verzetten ze meer werk dan de vorige generatie en ze verzetten meer werk bij een vergelijkbaar energieverbruik. Een deel van die winst wordt behaald door het nieuwe 5nm-procedé uit de fabrieken van TSMC. 

Een van de grote verbeteringen op het gebied van mogelijkheden is de stap naar PCI Express gen 5 en een toegenomen aantal ‘lanes’, wat inhoudt dat dit de eerste processors zijn die in staat zullen zijn om gelijktijdig een PCIe5.0-videokaart en een PCIe5.0-ssd volop te gebruiken. Een niet onbelangrijke kanttekening hierbij: die twee producten bestaan nog helemaal niet en zijn daarmee vooral toekomstmuziek. Echter AMD’s toezegging om het AM5-platform tot minimaal 2025 te blijven gebruiken, geeft wel aan dat wanneer je vandaag instapt, dat je in de toekomst zonder moeite wél een simpele cpu-upgrade moet kunnen uitvoeren. 

Een even grote verandering is de toevoeging van geïntegreerde graphics in elk van deze Zen 4-chips. Bij de voorgangers had je altijd een losse videokaart nodig, en vooral tijdens de coronacrisis waren die vaak niet leverbaar of extreem duur. Met een geïntegreerde gpu kun je niet direct gamen, maar het maakt deze nieuwe processors wel een optie wanneer je wél de cpu-rekenkracht van deze chips wilt gebruiken, maar verder niet de grafische rekenkracht van een losse gpu nodig hebt. 

Het nieuwe aanbod 

Zoals vaker lanceert AMD eerst de hoger gepositioneerde modellen, de goedkopere modellen volgen dan later in het jaar. Het aanbod nu bevat vier modellen. De laagst gepositioneerde van de vier is de AMD Ryzen 5 7600X, een cpu met 6 cores en 12 threads met een boostkloksnelheid van 5,3 GHz en een TDP van 105 watt. Met 365 euro nestelt hij zich stevig in de middenklasse van alle processors, naast de Intel Core i5-12600K. 

Erboven zit de AMD Ryzen 7 7700X, een cpu met 8 cores en 16 threads met een boostkloksnelheid van 5,4 GHz, eveneens een TDP van 105 watt, en met een prijs van circa 489 euro. De tegenhanger van de Intel Core i7-serie dus. 

Het meest interessant, op dit moment althans en we leggen zo uit waarom, zijn de Ryzen 9-processors. Je hebt de Ryzen 9 7900X, 12 cores en 24 threads met een boostkloksnelheid van 5,6 GHz en een prijskaartje van 669 euro of de AMD Ryzen 9 7950X: het rekenmonster met 16 cores en 32 threads met een boostkloksnelheid van 5,7 GHz en een prijs van 849 euro. Beide topmodellen hebben een TDP van 170 watt. 

Hoeveel cores je nodig hebt, hangt af van je doeleinden. Puur voor gamen en wat licht creatief werk zijn 6 à 8 cores doorgaans genoeg. De extra cores die de Ryzen 9-processors bieden zijn primair voor gebruikers die regelmatig zware taken uitvoeren zoals videobewerking. 

De vier modellen verschillen op het gebied van cores en kloksnelheid. 

AM5-moederborden 

Om deze processors te gebruiken, heb je een socket AM5-moederbord nodig. Net als bij Intel zitten de pinnen bij AMD nu op het moederbord in plaats van de processor. Socket AM5 is ontworpen om meer stroom te leveren dan z’n voorganger: 230 watt. Dat betekent dat je doorgaans wat overklokpotentieel hebt. 

AM5-moederborden komen met vier verschillende chipsets: B650, B650E, X670 en X670E (en let op: B660 lijkt er veel op, maar dát is een Intel-chipset). B650-borden zijn het meest basaal wat betreft aansluitingen. De X670-borden hebben feitelijk twee B650-chipsets aan boord voor een opvallend groot aantal aansluitingen zoals ssd’s en usb-poorten. Het E-achtervoegsel staat voor Extreme, waarmee AMD aangeeft dat die borden gegarandeerd de optie bieden om zowel een PCIe5.0-videokaart als een PCIe5.0-ssd gelijktijdig aan te sluiten. Voor de meeste gebruikers zullen B650-moederborden voldoende zijn, X670 is vooral voor professionals en prosumers die veel opslag en apparaten hebben. Het is lastig te zeggen hoe waardevol die Extreme-toevoeging zal zijn, maar het geeft je wel iets meer zekerheid voor de toekomst. 

Een van de grotere wijzigingen van het AM5-platform is de stap naar DDR5-werkgeheugen. Pc’s van de laatste jaren gebruiken DDR4, dus je hebt sowieso nieuw werkgeheugen nodig. Dit in contrast tot Intels twaalfde en aankomende dertiende generatie processors, waarbij je kunt kiezen tussen DDR4- of DDR5-moederborden. DDR5 is een veel sneller, maar het probleem is dat je daar vooral in geheugen-intensieve taken pas wat van merkt en dat is vrij zeldzaam. 

Het probleem met DDR5 is de prijs. DDR5 is in de laatste maanden stevig in prijs gezakt, maar je bent nog altijd makkelijk 100 euro meer kwijt dan voor een degelijke DDR4-set (uitgaande van 32 GB geheugen). Het kost moederbordfabrikanten ook meer om een DDR5-bord te maken en ook de benodigde aanpassingen om een bord geschikt te maken voor PCI Express gen 5 kost extra geld. Het resultaat is dat alle AM5-moederborden vooralsnog erg duur zijn, je bent al snel 300 euro kwijt. We zijn momenteel AM5-moederborden aan het testen voor een vergelijkende test die waarschijnlijk in het volgende nummer van Computer!Totaal verschijnt. 

Prijsproblematiek instapmodellen 

Hoewel de prijs van de nieuwe processors prima is voor de geboden prestaties, verandert het plaatje zodra je de prijs van je DDR5-geheugen en je AM5-moederbord meerekent. Dat is vooral voor goedkopere processors het geval. Zo moet de Ryzen 5 7600X van 360 euro de concurrentie aangaan met de Intel Core i5-12600K van 340 euro, maar ben je vervolgens nog 250 euro extra kwijt bent aan een geschikt bord en geheugen voor de AMD-processor. Dat is lastig uit te leggen. 

Bij hoger gepositioneerde processors is dat probleem iets minder relevant, de Intel Core i5-12900K combineer je vaak ook met duurder DDR5-geheugen en dan belandt een Ryzen 9 7900X binnen enkele tientjes van de Intel Core i9-12900K. En voor de Ryzen 9 7950X heeft Intel eigenlijk geen direct alternatief, dus de koper van deze dik 800 euro kostende cpu zal sowieso niet wakker liggen van 100 euro meer voor een moederbord. 

Prestaties 

Kijken we naar de prestaties van de Ryzen 9 7900X en Ryzen 5 5600X die we hebben getest, dan zien we dat AMD een prestatie van formaat heeft neergezet. De singlecore-prestaties van de Ryzen 9 7900X zijn circa 23 procent beter dan de vorige generatie, dat is opvallend veel. Het resultaat is zelfs dat de nieuwe Ryzen 7900X-processor (12 cores) sneller is dan de Ryzen 5950X (16 cores). In een zware render-workload was de 7900X zelfs 10 procent sneller klaar dan de 5950X en circa 17 procent sneller dan Intels snelste: de i9-12900K. 

Kijken we naar gameprestaties waar singlecore-prestaties vaak leidend zijn, dan zien we dat je in de praktijk eigenlijk geen verschil merkt tussen een AMD- of Intel-processor. Het wisselt een beetje per game, soms zo’n 5 procent, maar voor bijna elke game die iets sneller is op een Intel-cpu, is er een game die op een AMD-cpu iets sneller is. Gameprestaties zijn dus niet je primaire overweging, je kiest dus vooral een Ryzen 9 als je de brute rekenkracht nodig hebt. 

De 7600X toont eigenlijk hetzelfde beeld per core: elke core is zo’n 23 à 24 procent sneller dan die van de 5600X, wederom een knappe prestatie. Dat maakt AMD in singlecore-prestaties nipt sneller dan de Intel Core i5-12600K, wat betekent dat beide cpu’s in games grofweg gelijkwaardig zijn. Waar de 7600X echter een pure 6core-processor is, is de i5-12600K een 10core-processor met 6 snelle en 4 extra efficiënte cores. In een zware workload is de Intel i5-12600K nog altijd sneller dan de Ryzen 5 7600X, wat gecombineerd met de hoge platformkosten (momenteel) funest is voor AMD. 

Conclusie 

AMD’s nieuwe processors presteren op zich sterk. De prestaties die elke nieuwe Zen 4-core biedt, zijn echt enorm verbeterd. En ze waren al goed. Ze zijn net beter dan het beste wat Intel te bieden heeft en veel beter dan AMD’s vorige generatie cores, ze hebben echt een megastap vooruit gezet. De hoge platformkosten maakt de prijs-prestatieverhouding van de goedkopere Ryzen-processors vooralsnog niet zo interessant, dus alleen systemen op basis van de duurdere Ryzen 9-processors (die een klasse apart zijn) zijn in onze optiek een redelijke overweging. 

Goed nieuws dus voor high-end pc-bouwers die profiteren van meer cpu-rekenkracht. Maar voor betaalbare systemen, mid-range game-systemen of mid-range systemen voor creatieve hobbyisten is het wachten op betaalbare AM5-moederborden voordat die categorie door AMD goed voorzien wordt. Als DDR5-geheugen iets goedkoper wordt en er straks betaalbare moederborden op de markt komen, dan zal ook de Ryzen 5 weer concurrentie bieden. Daar kan AMD overigens niet te lang mee wachten, want Intel zal deze herfst ook weer nieuwe processors uitbrengen die de balans weer kunnen verstoren. 

De Boox Go Color 7 Gen II moet de compacte kleur-e-reader naar een hoger niveau tillen. Met Android 13, stylus-ondersteuning en toegang tot talloze apps lijkt het een veelzijdige upgrade ten opzichte van de eerste generatie. Maar wie hoopt op een spectaculair verschil, ontdekt al snel dat de verbeteringen bescheiden zijn en dat oude minpunten nog steeds aanwezig zijn.

Qua uiterlijk heeft Onyx weinig aangepast. De Gen II is net zo licht en handzaam als zijn voorganger, weegt nog steeds rond de 190 gram en ligt dankzij de matte achterkant prettig in de hand. De brede rand rondom het scherm blijft een slimme keuze, zodat je het apparaat stevig kunt vasthouden zonder per ongeluk het scherm aan te raken. De bladerknoppen lijken iets beter geplaatst en klikken overtuigender dan bij de Gen I, maar het blijft een nuanceverschil. Het formaat is precies in balans: groot genoeg om comfortabel te lezen, maar compact genoeg om gemakkelijk mee te nemen. Dat maakt het een van de grootste troeven van deze serie.

Kleuren overtuigen nog steeds niet

Het 7-inch scherm gebruikt de Kaleido 3-technologie, met 4096 kleuren op 150 ppi en 300 ppi voor zwart-wit. In de praktijk oogt het kleurbeeld nog steeds erg zacht, flets en wollig, met een lichte gelige zweem die vooral opvalt bij bepaalde achtergrondkleuren. Voor strips en grafieken is het prima, maar het haalt het niet bij zelfs de goedkoopste tablets. Het contrast blijft lager dan bij een zwart-wit-e-reader en het lichte screendoor-effect (waarbij je het fijne raster van de pixels op een scherm kunt zien, alsof je door een hor of gaas kijkt) is goed zichtbaar. Ghosting, waarbij oude beeldresten kort blijven hangen, is iets minder storend dan bij zijn voorganger, maar nog altijd aanwezig.

©ER | ID.nl

©ER | ID.nl

Leuk voor stripverhalen, maar met beperkingen

Het kleurenscherm van de Boox Go Color 7 Gen II komt het best tot zijn recht bij het lezen van stripverhalen, manga of comics. Illustraties krijgen immers een subtiele kleurdiepte die prettiger is voor de ogen dan de felle gloed van een tablet, en het compacte 7-inch formaat voelt in de hand bijna als een klein stripboekje. Vooral bij traditionele manga werkt dat prima, zeker als je leest via een sideload-app als Tachiyomi of Perfect Viewer, die je zelf als .apk-bestand kunt installeren.

Bij webtoons of andere digitale strips met lange verticale pagina’s merk je echter dat het e-ink-scherm wat moeite heeft: het scrollen is niet altijd vloeiend en het beeld ververst uiteraard niet zo snel als op een lcd- of oled-scherm. Ook blijft de kleurweergave wat gedempt en mist het geheel de levendigheid van een tablet. Ghosting kan bij intensieve beeldwisselingen eveneens zichtbaar blijven, waardoor het apparaat beter presteert bij rustiger, pagina-gebaseerde content dan bij dynamische visuele media.

©ER | ID.nl

Flexibiliteit met een leercurve

De overstap naar Android 13 zorgt voor een stabielere en iets snellere ervaring dan bij de vorige generatie. Het grote voordeel is de vrijheid om via Google Play vrijwel elke lees-app te installeren, van Kindle tot Kobo en Storytel. Zo kun je vanuit één apparaat bij meerdere aanbieders terecht. Daarnaast kun je per app talloze leesinstellingen aanpassen, tot en met het installeren van specifieke lettertypes zoals een dyslexie­vriendelijk font.

Toch zit daar ook een keerzijde aan. Zowel de knoppen als het touchscreen reageren merkbaar trager dan bij conventionele e-readers, en bij complexe apps merk je dat de hardware het eigenlijk maar moeilijk kan bijbenen. Het apparaat voelt daardoor minder direct en soepel aan, zelfs bij simpele handelingen zoals het invoeren van een pincode.

©ER | ID.nl

Android is een kracht én een valkuil

Doordat het apparaat draait op Android 13 kun je zoals hierboven al genoemd via de Play Store vrijwel elke app installeren. Dat opent een deur naar een breed scala aan toepassingen: naast lees-apps zoals Kindle, Kobo en Storytel kun je er ook allerhande educatieve apps, productiviteitstools en zelfs games op zetten.

In theorie maakt dat van de Go Color 7 Gen II een soort mini-tablet met e-ink-scherm. In de praktijk loop je echter al snel tegen de grenzen van de technologie aan. Bewegende beelden, zoals video's, ogen traag en onscherp, en animaties in apps komen schokkerig over. Games werken technisch gezien, maar de reactiesnelheid van het scherm maakt ze eigenlijk onspeelbaar. Ook voelt de interface minder vloeiend aan dan op een echte tablet, waardoor het apparaat het meest tot zijn recht komt als veelzijdige e-reader, en niet als volwaardige vervanger van je iPad of Android-tablet. Houd dat dus in gedachten.

Kijk nou, een stylus!

De grootste vernieuwing is de ondersteuning voor een stylus. Met de Boox InkSense-pen kun je notities maken, documenten annoteren en zelfs illustraties maken (als je daar de juiste app voor installeert). Dat werkt, maar het schrijf-/tekengevoel is wisselend. Palm rejection is niet altijd betrouwbaar, waardoor er soms ongewenste strepen op het scherm verschijnen als je hand erop rust. Daarnaast verliest de pen soms kortstondig contact, waardoor lijnen of delen van letters ontbreken. Voor snelle krabbels of het markeren van tekst voldoet het, maar voor langdurig schrijf- of tekenwerk of precisie-aantekeningen is de Gen II minder geschikt.

Accessoires niet inbegrepen

Wie de Boox Go Color 7 Gen II optimaal wil gebruiken, moet rekening houden met extra kosten. De InkSense-stylus, die nodig is om notities te maken of te tekenen, wordt niet standaard meegeleverd en kost 54,95 euro. Ook de magnetische beschermhoes, geprijsd op 29,95 euro, moet je apart aanschaffen. Die hoes is handig voor bescherming en om de e-reader rechtop te zetten, maar de magneten zijn niet bijzonder krachtig, waardoor het apparaat er vrij gemakkelijk uit kan glijden. Voor wie het complete pakket wil, tikt de totaalprijs dus merkbaar hoger uit dan alleen de aanschaf van het apparaat zelf.

Conclusie: niche-ding voor specifieke gebruikers

De Boox Go Color 7 Gen II is een degelijk apparaat voor wie (een beetje) kleur nodig heeft in een compact formaat, meerdere leesplatforms wil combineren en bereid is tijd te investeren in het instellen van apps en instellingen. De stap vooruit ten opzichte van de Gen I is echter klein. De kleurweergave blijft erg zacht, ghosting is nog steeds aanwezig en de stylus-ervaring wordt beperkt door onnauwkeurigheid en vertraging. Als e-reader voor wie vooral in zwart-wit leest of lekker snel wil kunnen bladeren, zijn er gebruiksvriendelijker en goedkopere alternatieven. En wie denkt hiermee ook meteen een tabletvervanger in huis te halen, zal snel merken dat bewegend beeld en interactieve content (bijvoorbeeld bij het browsen) simpelweg niet prettig werken op e-ink.

Samsung heeft onlangs de Galaxy Buds3 FE uitgebracht, een set draadloze oordopjes met actieve ruisonderdrukking, AI-integratie en slimme bediening voor een scherpe prijs. Deze nieuwe Fan Edition biedt moderne eigenschappen en Galaxy-ecosysteemfunctionaliteit. Lees hieronder wat je zoal kunt verwachten van Samsungs nieuwste oordopjes.

De Buds3 FE onderscheiden zich met een zogenaamd 'blade design', een langgerekte vorm met een matte tweekleurige afwerking en semi-transparante accenten. De oordopjes wegen 5 gram per stuk en de case komt uit op 41,8 gram. Ze zijn verkrijgbaar in zwart en grijs, met IP54-classificatie voor stof- en spatwaterbestendigheid.

Slimme bediening en AI-integratie

Samsung zet met deze dopjes volop in op gebruiksgemak. De Buds3 FE zijn uitgerust met touch-, druk- en nabijheidssensoren, waarmee gebruikers onder meer het volume kunnen regelen, muziek pauzeren of gesprekken aannemen door te tikken of te knijpen. Dankzij Auto Switch kunnen de oordopjes automatisch overschakelen tussen verschillende Galaxy-apparaten. Voor Galaxy-gebruikers komt daar nog een extra laag aan functionaliteit bij in de vorm van Galaxy AI. Daarmee heb je onder meer spraakcommando's, realtime vertalingen en snelle toegang tot persoonlijke content zonder het scherm aan te raken tot je beschikking.

©Samsung

Geluidsfuncties, connectiviteit en accu

De Buds3 FE zijn voorzien van een dynamische 1-weg speaker en drie microfoons per oordopje. Ze ondersteunen actieve ruisonderdrukking (ANC), een ambient sound-modus en Crystal Clear Call-technologie. Die laatste maakt gebruik van een machine-learning-model om stemmen te isoleren tijdens gesprekken. De oordopjes zijn compatibel met bluetooth 5.4 en ondersteunen de codecs AAC, SBC en SSC (Samsung Seamless Codec).

©Samsung

Qua batterijduur belooft Samsung tot 6 uur luisterplezier met ANC ingeschakeld, oplopend tot 8,5 uur zonder. In combinatie met de oplaadcase loopt dat op tot respectievelijk 24 en 30 uur. Voor bellen geldt een maximale gesprekstijd van 4 uur, met een totaal van 18 uur inclusief case. De oplaadcase bevat een 515mAh-accu, de oordopjes zelf hebben elk 53 mAh aan capaciteit.

Beschikbaarheid

De Galaxy Buds3 FE zijn per direct verkrijgbaar in de Benelux voor een adviesprijs van 149 euro. Van 18 augustus tot en met 5 oktober 2025 geldt een lanceringsactie met 50 euro cashback, waarmee de prijs dus tijdelijk op 99 euro uitkomt.