Van CC-licenties tot opensource: wanneer is content rechtenvrij?
Er is heel veel gratis content te vinden op het internet, zowel boeken, multimediabestanden als foto’s, audio, video en software. Naast de vraag waar je hiervoor het beste terechtkunt is er ook nog de vraag: is dit allemaal wel legaal?
In dit artikel brengen we je op de hoogte van de verschillende licenties die er bestaan. Daarna laten we zien waar je gratis content - al dan niet onder naamsvermelding - kunt vinden:
- Boeken en literatuur
- Afbeeldingen
- Audio en muziek
- Video's
- Software
Je bent vast vertrouwd met het copyright-teken (©), dat aangeeft dat een (natuurlijke of rechts)persoon of zijn erfgenamen de maker en/of auteursrechthebbende is. Hoewel dit teken vaak gebruikt wordt, is het eigenlijk overbodig. Auteursrecht ontstaat namelijk automatisch bij creatief werk, waardoor niemand dit werk zonder toestemming mag publiceren of kopiëren. Zomaar een foto van het internet halen en op je eigen website zetten, kan dus een duidelijke inbreuk op het auteursrecht zijn. In de EU is het wel zo dat auteursrecht automatisch vervalt in het ‘publieke domein’, 70 jaar na de dood van de maker of, bij bedrijfsopdrachten, 70 jaar na de eerste publicatie. Na deze termijn mag het werk in principe vrij gebruikt worden.
Auteursrecht is trouwens niet het enige waarvoor je moet uitkijken. Vergeet ook niet het persoonlijkheidsrecht (morele rechten die de persoonlijke band tussen de maker en zijn werk bewaken), portretrecht (afgebeelde personen moeten akkoord gaan met de publicatie), exploitatierecht (de maker kan beslissen in hoeverre zijn werk openbaar mag worden gemaakt of mag worden gekopieerd), merkrecht (mogen die Nike-schoenen zomaar op een online afbeelding) en naburig recht (voor creatieve prestaties door uitvoerend kunstenaars, muziekproducenten, omroeporganisaties enzovoort).
©Cagkan Sayin
Het ©-teken is geen vereiste, want auteursrecht ontstaat vanzelf bij creatief werk.
1 Licentie-model
Auteursrecht beschermt de makers door hen exclusieve rechten te verlenen, maar sommigen vinden dit te beperkend. Daarom bestaan er flexibelere licenties waarmee makers hun werk op diverse manieren kunnen delen. Voordat we allerlei bronnen en hulpmiddelen voor het downloaden en gebruiken van content aan je voorstellen, is het belangrijk dat je eerst de belangrijkste licenties leert kennen.
We beginnen met Creative Commons (CC), een prominente organisatie met licenties voor diverse soorten inhoud, zoals tekst, muziek, foto’s en educatief materiaal. Vervolgens duiken we in licenties specifiek ontwikkeld voor software, zoals van het Open Source Initiative (OSI) en van de Free Software Foundation (FSF). Samen worden ze FOSS-licenties genoemd (Free and Open Source Software) en vormen ze de tegenhanger van propriëtaire software.
2 Creative Commons
Creative Commons is een wereldwijd initiatief dat diverse licenties verstrekt, toegespitst op tal van nationale rechtssystemen (zie bijvoorbeeld www.creativecommons.nl), en tevens ondersteuning biedt aan gebruikers.
Er zijn zes hoofdlicenties naast het publieke domein. Variërend van meest tot minst toegestaan zijn dit:
CC BY (By Attribution): laat toe het werk op alle manieren te gebruiken, zelfs commercieel, mits de originele maker gecrediteerd (benoemd) wordt zoals dit door de maker of de licentiegever is gespecificeerd.
CC BY-SA (Attribution-ShareAlike): staat gebruik, aanpassing en verspreiding toe, ook commercieel, als de maker gecrediteerd wordt en nieuwe werken dezelfde licentie krijgen. Wikipedia bijvoorbeeld maakt hier veelvuldig gebruik van.
CC BY-ND (Attribution-NoDerivatives): laat elk gebruik toe, ook commercieel, mits je de maker crediteert en geen aanpassingen doorvoert.
CC BY-NC (Attribution-NonCommercial): staat alleen niet-commercieel gebruik toe (inclusief aanpassingen), met opnieuw vereiste creditering van de maker.
CC BY-NC-SA (Attribution-NonCommercial-ShareAlike): laat alleen niet-commercieel gebruik en aanpassingen toe als je de maker crediteert. Afgeleide werken dien je onder dezelfde voorwaarden aan te bieden.
CC BY-NC-ND (Attribution-NonCommercial-NoDerivatives): staat, bij creditering van de maker, gebruik en delen toe, maar zonder aanpassingen en niet voor commercieel gebruik.
Denk je eraan om zelf creatief werk aan te bieden en zoek je naar de optimale CC-licentie? Op deze site vind je hiervoor een handige licentiekiezer.
Beantwoord enkele vragen en je weet onder welke CC-licentie je werk valt.
3 Opensource
Opensource-licenties hebben als doel ontwikkelaars in staat te stellen hun werk te delen zoals zij dit bedoelen, vergelijkbaar met CC-licenties. Ook FOSS-licenties willen de zekerheid bieden dat afgeleide werken onder dezelfde licentieverspreiding vallen. Een uitgebreide tabel met FOSS-licenties vind je via www.kwikr.nl/foss. We lichten hier enkele veelgebruikte types toe, buiten de publieke domeinlicenties:
'Permissieve licenties', zoals Apache, BSD en MIT, stellen minimale eisen aan gebruik, distributie en wijziging. Het behoud van het originele auteursrecht en licentievermeldingen is wel een vereiste.
'Copyright-licenties', zoals de GNU General Public License (GPL), eisen dat afgeleide werken onder dezelfde licentie worden verspreid, analoog aan CC BY-SA. Copyleft, uiteraard een woordspeling op de term copyright, zorgt ervoor dat wijzigingen ook in de toekomst aanpasbaar blijven. In dit opzicht verschilt copyleft van bijvoorbeeld BSD-licenties, die wel toestaan dat men (delen van) het werk of afgeleiden daarvan onder een propriëtaire licentie opnieuw uitbrengen.
'Licenties met zwakke copyleft', zoals de GNU Lesser General Public License (LGPL), hebben minder eisen dan volledige copyleft-licenties, omdat ze toestaan dat afgeleide werken ook onder een andere licentie worden verspreid.
Een kleine greep uit de talrijke opensource-licenties (bron: Wikipedia).
Dubbelcheck Bij het gebruik van CC- en FOSS-licenties dek je veel gebruiksscenario’s af voor gratis media en software, maar extra waakzaamheid blijft geboden bij het downloaden van dergelijke bestanden. Gratis aanbod op een website betekent niet automatisch dat het legaal is. Zo vind je op www.z-lib.io talrijke boeken, maar de bijbehorende ‘request codes’ leiden je wel naar een obscure Discord-server. Wees alert als sites geen betrouwbare contactgegevens tonen, overladen zijn met opdringerige reclame of essentiële informatie missen, zoals pagina’s rond DMCA-verwijderverzoeken (Digital Millennium Copyright Act), privacybeleid of gebruiksvoorwaarden. Sites die normaliter te betalen werken gratis aanbieden, moeten ook een lampje doen branden.
Om de authenticiteit van een gedownload beeldbestand te controleren, kun je eventueel CIBR-tools (Content-based Image Retrieval) gebruiken, zoals PimEyes of Google Afbeeldingen (klik hier op het tweede icoontje Zoeken op afbeelding). Maar het kan ook om een legale site gaan, die met aangepaste licenties werkt. Dit geldt bijvoorbeeld voor het populaire Pixabay. In de voorwaarden lees je onder meer dat zelfs inhoud onder CC0 bepaalde beperkingen kan hebben, zoals aangegeven in het begin van dit artikel.
Soms is het aanbod te mooi om waar te zijn.
4 Boeken en literatuur
Nu je bekend bent met de belangrijkste licenties voor gratis content en je je ervan bewust bent dat je altijd de legaliteit en specifieke voorwaarden van websites moet controleren, kun je met een gerust geweten van je downloads genieten.
Voor e-books is Project Gutenberg een uitstekende bron, met een collectie van meer dan 60.000 boeken. Deze bevat vooral klassiekers waarvan de auteursrechten zijn verlopen of die tot het publieke domein behoren. Open Library, een ambitieus initiatief van Internet Archive en ManyBooks bieden ook een aanzienlijke boekencollectie, voornamelijk in de Engelse taal. Voor luisterboeken is LibriVox een prima keuze, met bijna 20.000 titels. Google Books laat je toe om via Geavanceerd zoeken volledige boeken te bekijken (van de meeste boeken zijn er gedeeltes weggelaten), en je kunt zoeken op trefwoorden, jaartal, taal, titel en auteur. Specifiek wat educatieve teksten betreft, biedt OpenStax een reeks (vooral Engelstalige) leerboeken voor het hoger onderwijs.
Zijn klassiekers helemaal op je lijf geschreven? Dan is Project Gutenberg een must.
5 Afbeeldingen
Om diverse gratis afbeeldingen te vinden, is Google een prima startpunt (). Voer je zoekwoorden in, klik op Tools en filter bij Gebruiksrechten op Creative Commons-licenties. De licentiegegevens van een afbeelding controleer je in het rechterdeelvenster. Voor exclusief publiek domein-materiaal, probeer je www.publicdomainpictures.net, waar je met trefwoorden of via filters als Categorieën en Seizoen Foto’s kunt zoeken. Voor clipart in het publiek domein is er Openclipart, met circa 160.000 gratis plaatjes. Blijkt de site niet beschikbaar te zijn (wat weleens gebeurt) dan heb je met FreeSVG een vergelijkbaar alternatief. Ook Freepik biedt een breed scala aan vectorafbeeldingen en iconen.
Voor hoogwaardige foto’s is Pixabay, met ongeveer 1 miljoen afbeeldingen een uitstekende bron. Je kunt hier trouwens ook terecht voor illustraties en vectorbestanden, en zelfs audio en video. Klik op een foto voor de licentiegegevens en voor downloads in diverse resoluties. Net als Pixabay komen ook Pexels (3 miljoen foto’s) en Unsplash (2 miljoen foto’s) met aangepaste licenties, geïnspireerd op Creative Commons. PxHere beschikt over zo’n 1,2 miljoen foto’s, allemaal onder een CC0-licentie en eveneens beschikbaar in diverse resoluties.
Vind je niet de gewenste tekening of foto in deze immense collecties, dan kun je eventueel je geluk nog beproeven bij generatieve AI-chatbots, zoals ChatGPT Plus, waarin Dall-E 3 is inbegrepen, of het gratis Copilot. In het kader ‘Generatieve AI’ lees je meer over de totstandkoming van deze beelden en het auteursrecht.
Ook bij de vertrouwde Google-zoekmachine kun je specifiek naar CC-afbeeldingen zoeken.
Generatieve AI De opkomst van generatieve AI, die zelfstandig content zoals tekst, beelden, muziek en video’s creëert, brengt zware juridische uitdagingen met zich mee, vooral op het vlak van auteursrecht. Centraal staat de vraag of deze werken als ‘origineel’ en het resultaat van ‘menselijk auteurschap’ gezien kunnen worden: essentiële concepten binnen het auteursrecht.
AI-systemen worden getraind met enorme datasets, vaak inclusief auteursrechtelijk beschermd materiaal. Het gebeurt dan ook geregeld dat AI-output elementen bevat die lijken op deze trainingsdata. Daarom is het van belang dat gebruikers van generatieve AI inzicht hebben in de oorsprong van de content, om te bepalen of er bijvoorbeeld een Creative Commons-licentie op van toepassing is. Het gegenereerde kan tenslotte nog onder bestaande auteursrechtelijke beperkingen vallen.
Misschien niet dé Mona Lisa, maar toch minstens haar tweelingzus.
6 Audio en muziek
Zoals vermeld kun je bij Pixabay ook terecht voor geluidseffecten en muziek, en dan vooral voor korte soundtracks en instrumentale stukjes. Is het je alleen om geluidseffecten te doen, dan is FreeSound een betere optie.
Ook op YouTube vind je gratis muziek en audio-effecten. Ga naar de audiobibliotheek en open het tabblad Muziek of Geluidseffecten. Ook de FMA-site is absoluut de moeite waard (gratis registratie). Je typt je trefwoord(en) in, waarna je de resultaten eventueel nog verder filtert op onder meer genre, duur, instrumentaal of op licentietype, waaronder de zes CC-licenties. Op de site vind je trouwens ook een link naar Tribe of Noise PRO, voor een uitgebreide collectie muzieknummers die je voor mediaprojecten kunt gebruiken. Jamendo is een platform voor gratis muziek onder CC-licenties, dat zich voornamelijk richt op onafhankelijke artiesten. Voor wie het nog wat creatiever mag, is het muziekplatform CC Mixter een leuke optie. Hier kun je muziektracks downloaden om te remixen, waarna je je creaties onder een CC-licentie kunt delen. Ook bij Bensound vind je een ruim aanbod aan muzieknummers van verschillende genres. Let wel, alleen de songs met een Download-knop zijn echt gratis (onder de CC BY-licentie).
Het zal je weinig verbazen dat ook hier weer AI opduikt. Zo kun je op Soundraw muziektracks op basis van een beschrijving laten genereren, met een specifiek genre, stemming of thema. Ook bij Suno is dit mogelijk, inclusief gezongen tekst en lyrics.
Lees zeker ook dit artikel voor nog gratis muziek: 🎧 Op deze plekken kun je gratis muziek downloaden
Op de FMA-site kun je onder meer filteren op publiek domein en op CC-licenties.
7 Video’s
Pixabay blijkt van alle markten thuis, want je vindt hier ook rechtenvrije video’s, met filters als Effecten (zoals Animatie, Time lapse en Slow Motion) en Resolutie. Ook op het reeds vermelde Pexels vind je een fraai video-aanbod.
Zowel Mixkit als Videezy bieden ook talrijke video’s aan, maar je moet hier wel goed controleren om welke licentie het gaat, want niet exemplaren zijn gratis in alle resoluties te gebruiken. Bij Videezy bijvoorbeeld zijn alleen de licenties Standaard en Creative Commons echt gratis, en in beide gevallen is attributie vereist.
Erg fraaie stockvideo’s vind je ook bij Videvo, zowel gratis als premium (vanaf zo’n 7,50 euro per maand). Dankzij filters als Free clips en Creative Commons 3.0 kun je snel inzoomen op de gratis exemplaren, maar deze vereisen bijna altijd naamsvermelding. Ook op de site Mazwai vind je een selectie uit het gratis Videvo-aanbod, maar deze is relatief beperkt en je kunt eigenlijk alleen filteren op een beperkt aantal tags.
De eerste stappen op het gebied van het genereren van video’s met AI zijn er inmiddels ook. Zo heeft OpenAI de videogenerator Sora uitgebracht, maar helaas is deze nog niet voor het grote publiek beschikbaar. Op www.openai.com/sora vind je wel al enkele indrukwekkende voorbeelden.
Het bovenste gedeelte met ‘Video’s gesponsord door iStock’ laat je op Videezy maar beter links liggen (omdat ze niet gratis zijn).
8 Diverse media
Er zijn nog heel wat andere sites en tools die je naar uiteenlopende gratis media leiden. Een ervan is het zoekportaal Creative Commons Search waar je via links naar zo’n twintig online collecties als Nappy, Sketchfab, Vimeo, SoundCloud en Flickr kunt zoeken naar de gewenste media.
Ook Wikimedia Commons bevat een uitgebreide databank met uiteenlopende media als foto’s, audio en video, die je vrij kunt gebruiken en bewerken. De inhoud is beschikbaar onder diverse licenties, waaronder – uiteraard – Creative Commons.
Het Internet Archive stelt al bijna 30 jaar een digitale bibliotheek samen van sites, media en culturele artefacten en mag dus evenmin op je lijst ontbreken. Je kunt hier terecht voor vele miljoenen boeken en teksten, audio-opnames, video’s, afbeeldingen en zelfs 1 miljoen softwareprogramma’s. Via Advanced Search komen er heel wat extra filteropties beschikbaar, zodat het aanbod wat minder overweldigend is.
Ben je vooral geïnteresseerd in het digitale culturele erfgoed van Europa, zoals kunst, boeken, films en muziek, dan is Europeana een absolute must. Deze collectie kun je via trefwoorden doorzoeken, met zoekfilters als thema, media, taal, kleur, bestandsformaat en gebruiksrechten via het uitklapmenu bij Kan ik dit gebruiken?. Onderaan elk object lees je de licentie af, zoals Copyright, Public Domain of CC BY-NC-SA.
Europeana biedt een online culturele bibliotheek met meer dan 50 miljoen items.
9 Software
Zoek je naar software, dan biedt GitHub een uitstekend platform. Talrijke ontwikkelaars werken hier namelijk samen aan allerlei projecten, delen elkaars code en rapporteren bugs. Het is onder meer de thuisbasis voor miljoenen opensource-projecten. Ook op SourceForge vind je talrijke opensource-projecten, kun je software downloaden, beoordelen en erover discussiëren.
Ook zijn er natuurlijk de meer ‘traditionele’ freeware-collecties, zoals FileHippo, MajorGeeks, Ninite en SnapFiles (rubriek Freeware).
Handig is ook AlternativeTo. Deze site laat je bijvoorbeeld de naam van een bekende, commerciële applicatie invoeren waarna je een reeks alternatieven voorgeschoteld krijgt. Bij elk alternatief krijg je een beschrijving evenals reacties van de community en worden de ondersteunde platformen vermeld. Rechtsboven vind je onder meer filters als Free en OpenSource.
Voor je (gratis) software opstart of installeert, raden we je in elk geval en ongeacht de bron aan deze door een online virusscanner als VirusTotal te laten controleren. Zodra pakweg meer dan 5% van de geraadpleegde virusscanners onraad ruiken, installeer je de software beter niet direct op je werk-pc. Probeer het programma dan bijvoorbeeld eerst uit in een virtuele omgeving, via systeemvirtualisatie, zoals met VirtualBox, of via toepassingsvirtualisatie, zoals met SandBoxie Plus.
Gedownloade freeware haal je veiligheidshalve eerst door een virusscanner als VirusTotal.
