Freewaremakers zijn meestal enthousiaste computergebruikers die niet programmeren uit winstbejag, maar hun vaardigheden inzetten om iets te verbeteren. Dankzij de gratis programma’s wordt computeren leuker en handiger! We bespreken de beste programma’s van dit moment en nieuwe versies van ‘evergreens’.

Tip 01: Leesvoer

Geschikt voor: Windows XP, Vista, 7, 8.x, 10; macOS; Linux; iOS; Android

Weliswaar zijn er in ons land sociale-mediaplatformen actief die met regelmaat onwelgevallige meningen verwijderen, maar van overheidscensuur is in principe geen sprake omdat we sinds Thorbecke met z’n allen hebben afgesproken dat uitingen pas achteraf door een rechter kunnen worden beoordeeld op toelaatbaarheid. Er zijn heel wat landen waar dat wel anders is en je niet alles op internet kunt lezen wat je maar wilt. En omdat Elon Musks Starlink-initiatief - dat internet in alle uithoeken van de wereld moet brengen – nog in de kinderschoenen staat, zijn er voorlopig ook nog heel wat plekken zonder toegang tot die zee aan informatie die wij voor lief nemen. Voor beide problemen biedt Kiwix een oplossing. Kiwixis een programma (ook beschikbaar als plug-in voor Chrome en Firefox) waarmee je zogeheten zim-bestanden kunt lezen. Dat zijn sterk gecomprimeerde offline versies van onder meer selecties van Wikipedia-artikelen en de boekenverzameling van Project Gutenberg. Bij dat alles kun je vaak kiezen uit vele talen en, om downloads binnen de perken te houden, ook uit versies zonder afbeeldingen, waardoor je al een complete Engelse Wikipedia offline kunt bezitten als bestand van 35 GB. Daarnaast zijn er enkele op onderwerp gespecialiseerde apps (vooral voor Android) waarmee je meteen aan de slag kunt.

©PXimport

Tip 2: Mooi weer

Geschikt voor: elk systeem

Het KNMI is het weerinstituut van de Nederlandse staat en dus van ons allemaal. Maar denk maar niet dat dat betekent dat je op een eenvoudige manier toegang hebt tot alle data die men in De Bilt verzamelt. Weliswaar kun je eenvoudig een langetermijnverwachting bekijken, zodat je niet afhankelijk bent van wat Gerrit Hiemstra in het achtuurjournaal te melden heeft, maar het kan allemaal zoveel beter. Zo heeft de Amerikaanse tegenhanger NOAA ooit het voorspellingsmodel GFS (Global Forecast System) ontwikkeld waarvan de gegevens gratis gebruikt mogen worden. GFS is echter maar één van de gebruikte modellen om het weer te voorspellen en meerdere daarvan zijn te vinden bij onze oosterburen op www.wetterzentrale.de. Hier kun je in detail actuele weergegevens zien en de voorspellingen van verschillende systemen (waaronder dat van het KNMI) naast elkaar bekijken op thema’s zoals verwachte neerslag, wind en dergelijke. Ook kun je hier gemakkelijk toegang krijgen tot historische weerdata van Nederland, zodat je bijvoorbeeld temperatuur- en neerslaggrafieken kunt opvragen van de vele weerstations in ons land. En hoewel een Duitse site, is de rijke inhoud gewoon in het Nederlands beschikbaar.

©PXimport

Tip 03: Brand los!

Geschikt voor: Windows 7, 8.x, 10

Hoewel schijfjes steeds meer in onbruik raken als opslagmedium, kunnen we toch nog niet helemaal zonder. Misschien heb je ergens nog een dvd-speler in huis of speel je in de auto nog muziek vanaf cd. Of misschien heb je nog oude fotocollecties op een schijf staan en wil je daarvan een veiligheidskopietje maken. Allemaal legitieme doelen om iets te willen branden, maar het zal voor de meesten toch te weinig frequent zijn om een brandprogramma aan te schaffen. Gelukkig kan het prima gratis met Ashampoo Burning Studio 2018 Free.

Dit programma biedt de mogelijkheid om allerlei vormen van cd’s, dvd’s en blu-ray-schijfjes te beschrijven. Zo kun je cd’s met data vullen of branden als audio-cd. Ook ondersteunt het programma nog de inmiddels antieke video-cd en super video-cd. Voor wat betreft dvd’s en blu-ray kun je eenvoudig films uit mappen branden. Die moeten dan uiteraard wel de structuur hebben die past bij het gekozen formaat; Burning Studio converteert bijvoorbeeld niet zelf een mp4-bestand (maar daar bestaat weer andere gratis software voor).

Tot slot kun je met Burning Studio eenvoudig schijfjes kopiëren en biedt het programma de mogelijkheid om data te back-uppen over meerdere schijven. Met de lage prijzen van externe harde schijven en ssd’s is dat laatste ook een uitstervend verschijnsel.

©PXimport

Tip 04: Webwijs

Geschikt voor: Firefox

Alhoewel Google Chrome de laatste jaren in rap tempo de populairste browser is geworden, is er nog altijd heel veel te zeggen voor het gebruik van Firefox, al was het alleen maar omdat we met het gebruik daarvan Google niet nóg meer macht geven en omdat Firefox een ongekende collectie add-ons biedt. Een van de pareltjes in deze verzameling is Flagfox.

Zoals de naam al doet vermoeden toont de add-on de vlag van het land waar de server zich bevindt van de pagina die u bezoekt. Dat lijkt van weinig belang, maar er zijn natuurlijk landen die niet zo’n goede naam hebben qua cyberveiligheid en dan telt een gewaarschuwd mens toch voor twee. Veel nuttiger dan die vlag zijn de vele tools die je vervolgens op een site kunt loslaten. Zo toont Geotool een nauwkeuriger locatie en weet WolframAlpha allerlei statistieken over een site te melden. Nog interessanter zijn de statistieken die Alexa kent. Hier vind je bijvoorbeeld snel vergelijkbare sites.

Naast het opvragen van algemene informatie is het ook mogelijk om de veiligheid van een site te controleren, bijvoorbeeld via Virustotal. Kortom: een schat aan gereedschappen om elke site die je bezoekt grondig door te lichten.

©PXimport

Tip 05: Wegwezen!

Geschikt voor: Windows 7, 8.x, 10

Windows heet niet voor niets ‘besturingssysteem’. Het is vrijwel alleen een softwarelaag die interactie mogelijk maakt tussen de hardware en de gebruiker. Natuurlijk bevat Windows wel wat applicaties, maar als het daar ophield, zou niemand een pc bezitten. Die komt ten slotte pas echt tot zijn recht met tonnen programma’s van derden (of van Microsoft, natuurlijk). Maar ja, van alles wat je erop zet wil je soms ook wel weer eens wat kwijt en uiteraard biedt Windows voor het verwijderen van programma’s een onderdeel. Helaas is dat erg mager en dus kan het zomaar gebeuren dat er troep achterblijft. Anderzijds is het denkbaar dat je per ongeluk de uninstaller van een toepassing verwijdert, waardoor Windows die niet meer op de reguliere wijze kan verwijderen. Ook kunnen de gespecialiseerde verwijderaars die bij een applicatie horen achterblijven terwijl het moederprogramma al gewist is. Allemaal situaties waar zwaarder geschut nodig is dan wat Windows biedt. Dat geschut vinden we in het sublieme Bulk Crap Uninstaller, kortweg BCU, dat veel meer software toont dan Windows en dat na het verwijderen van een programma de gelegenheid biedt om naar achtergebleven resten te zoeken.

©PXimport

Tip 06: Zoekmonster

Geschikt voor: Windows XP, Vista, 7, 8.x, 10

Wanneer je weleens een grote map met bestanden hebt doorzocht vanuit het zoekvak van de Verkenner dan weet je dat je gerust koffie kunt gaan halen én opdrinken én het kopje afwassen voor het resultaat daar is, áls de opdracht al tot een goed eind wordt gebracht. Vastlopers en matig verlopen zoekacties zijn ook niet ongebruikelijk. Gelukkig zijn er alternatieven om naar bestanden te zoeken, al dan niet door vooraf je schijven te indexeren.

Everything is een programma dat inderdaad vooraf moet indexeren voordat je kunt gaan zoeken maar dat gebeurt angstaanjagend snel. Op onze test-pc indexeert Everything zo’n 5 TB aan bestanden en mappen in enkele seconden; het toont die dan ook nog eens als alfabetisch gesorteerde lijst die je desgewenst kunt exporteren. Op deze lijst kun je vervolgens allerlei geavanceerde zoekopdrachten loslaten. Behalve het gebruikelijke zoeken met jokertekens kan Everything bepaalde soorten bestanden vinden, zoals audio. Daarbij kun je zelf nieuwe categorieën definiëren en bestaande aanpassen. En dat is nog maar één van de vele mogelijkheden.

©PXimport

Tip 07: Pakt goed uit

Geschikt voor: Windows 7, 8.x, 10

Voor het inpakken van bestanden in een archief heb je – afhankelijk van het gewenste uitvoerformaat – een toepassing zoals Winrar nodig of één van de vele (gratis) concurrenten. Alhoewel veel van deze programma’s ook de nodige archiefformaten kunnen uitpakken, zijn ze daarin toch vaak vrij beperkt. Universal Extractor – dat alléén bedoeld is voor uitpakken – biedt wat dat betreft heel wat meer.

Uiteraard kun je Universal Extractor gebruiken voor het uitpakken van bekende archiefformaten zoals rar of zip, maar het programma kan ook uit de voeten met installatiebestanden zoals het door Microsoft gebruikte msi-formaat en de installatie-archieven van Wise of NSIS - exe-bestanden die zichzelf uitpakken en meteen installeren. Met Universal Extractor is het dan ook mogelijk om dit soort bestanden uit te pakken zonder dat er een installatie aan te pas komt en dat is dan weer handig wanneer je software niet wilt installeren maar er wel bepaalde componenten uit wilt gebruiken.

Tip 08: Klikspaan

Geschikt voor: elk systeem

Een bekende hypothese zegt dat ieder mens slechts zes handdrukken verwijderd is van ieder ander mens. Kortom: je kent iemand die iemand kent die iemand kent … De reden is dat we ons de mensheid kunnen voorstellen als netwerk. Hét netwerk bij uitstek is natuurlijk het web. Zou daar voor informatie hetzelfde gelden? Niet per se, want er zijn heel wat afgeschermde webpagina’s of pagina’s waar door geen andere naar wordt verwezen. Voor alles wat wél bereikbaar is, zou het wel kunnen kloppen.

Nu kun je alles wat je wilt vinden natuurlijk via een zoekmachine bereiken, maar dat vergt veel getyp. Hoe ver zou je komen met alleen klikken? Een mooie plek om dat te testen is de indexpagina van jaah.nl. Hier kun je via pictogrammen sites in allerlei categorieën vinden en daarbij zitten weer de nodige sites die een vergelijkbaar principe hanteren. Je bent vaak in enkele klikken waar je wezen wilt.

©PXimport

Tip 09: Kortaf

Geschikt voor: Windows 7, 8.x, 10

Wanneer Computer!Totaal, kortweg C!T, nieuw op de mat valt sla je natuurlijk z.s.m. deze rubriek op en dat is m.i. zelfs een goed idee wanneer je het blad z.g.a.n. van iemand hebt overgenomen. De afkortingen in voorgaande zin zullen voor de meeste lezers weinig problemen opleveren, maar wat is eigenlijk de internet-landcode van Djibouti? Met welke letters duidt men de Laotiaanse kip aan (da’s hun munteenheid)? En waar komt die Olympische deelnemer uit CXR eigenlijk vandaan? Op al die vragen krijg je antwoord met de handige Acronym Database. Dit programma kent overigens niet alleen land- en muntcodes maar ook bestandsextensies en algemene afkortingen. Daarnaast biedt het een uitgebreide lijst met cryptovaluta, toetsaanslagen voor Facebook-emoticons en een inkorter voor lange webadressen. O, en mocht de database een afkorting onverhoopt niet kennen, dan is er i.i.g. altijd nog de zoekfunctie die verschillende gespecialiseerde online bronnen kan raadplegen.

©PXimport

Tip 10: Een goede kennis

Geschikt voor: elk systeem

Zo’n 90% van alle zoekopdrachten verloopt via Google. Dat komt ongetwijfeld omdat het bedrijf een technologische voorsprong op de concurrentie heeft. De zoekmachine wordt daardoor steeds slimmer. Waar je vroeger alleen een lijst met links kreeg als zoekresultaat, zie je nu vaak meteen de relevante informatie van bijvoorbeeld Wikipedia; wil je iets uitrekenen dan hoef je niet eerst naar een online rekenmachine te surfen maar kan Google vaak meteen het antwoord geven. Toch vallen de mogelijkheden van zoekmachine Google in het niet bij die van kennismachine WolframAlpha.

Omdat de oorsprong van Alpha ligt in wiskundeprogramma Mathematica, is het systeem om te beginnen in staat om veel complexere rekenkundige, wiskundige en meetkundige problemen op te lossen, maar dat is nog slechts een fractie van de mogelijkheden. Alpha weet alles van eenheden, gewichten en maten (tot aan die van breinaalden toe), kan moeilijke vragen beantwoorden over natuurkunde, scheikunde en technologie (hoeveel energie produceert China?), kent eindeloos veel feiten over de aarde, haar weer en klimaat, weet de gekste vragen over verkeer en vervoer te beantwoorden (hoe lang is het Spaanse wegennet?) en dan hebben we het alleen nog maar over tamelijk technische of wetenschappelijke zaken. Alpha weet ook onnoemelijk veel over voedsel, gezondheid, kunst, amusement, financiën, geschiedenis en taal. Kortom: een goede kennis om altijd onder handbereik te hebben.

©PXimport

Tip 11: Bal aan

Geschikt voor: elk systeem

Jarenlang was het vaste prik: voetballen op zondagmiddag, de ene week uit, de andere thuis. Tegenwoordig is het niet meer bij te houden voor de liefhebbers van publiekssport nummer één. Alleen al de Nederlandse competitie in de hoogste klasse is zo’n beetje over alle dagen van de week verspreid en dan zijn er nog de diverse continentale en mondiale toernooien voor clubteams en landen en moet de liefhebber tegenwoordig ook nog bijhouden hoe de dames het er op de groene mat vanaf brengen. Ga d’r maar aan staan! Gelukkig is er een online oplossing in de vorm van www.maak-agenda.nl.

Deze dienst biedt een schat aan mogelijkheden voor de voetballiefhebber. Je kunt je favoriete clubs volgen (voor een flink aantal landen, waaronder veel Europese en enkele Zuid-Amerikaanse) in verschillende divisies en kampioenschappen. Heb je eenmaal een favoriete selectie gemaakt, dan kun je die exporteren naar bijvoorbeeld Google Calendar of iCal. En voor wie niets met voetbal heeft: de site kent ook speelschema’s voor hockey, basketbal en Formule 1.

©PXimport

Tip 12: De behanger

Geschikt voor: iOS, Android

In het Victoriaanse Engeland was een bepaalde kleur groen behang jarenlang zeer populair. Die mooie kleur (die ook werd gebruikt in kleding, kaarsen en kinderspeelgoed) werd verkregen uit een verbinding van arsenicum en jarenlang had niemand een idee hoe gevaarlijk dat was. De kleurstof maakte dan ook vele slachtoffers voordat hij in onbruik raakte. De makers van al die eindeloos herhalende behangpatronen hadden het overigens ook niet makkelijk, want al die ontwerpen moesten met de hand gemaakt worden. Nee, dan hebben ontwerpers van nu het beter, want nu zijn er programma’s waarmee je razendsnel patronen tekent in elk van de 17 symmetrievariaties die mogelijk zijn. Daarvoor gebruik je de app KaleidoPaint (ook voor Android). Kies de gewenste symmetrie, kleur en lijndikte en de app maakt een oneindig patroon. Schakel naar een andere symmetrie en het patroon verandert meteen mee. Vind je het resultaat wat al te regelmatig, dan kun je er ook voor kiezen elke symmetrie een eigen kleurlaag te geven en er zo meerdere samen te voegen. Op elk ontwerp kun je zeer ver in- en uitzoomen voor optimale controle.

©PXimport

Gevaarlijk?

©PXimport

Niet te snel klikken

©PXimport

AI is inmiddels doorgedrongen tot in bijna elk digitaal domein. Van vertaaltools en chatbots tot beeldmakers en medische toepassingen. Veel gebruikers vinden AI handig, efficiënt en zelfs creatief. Toch brengt deze evolutie ook minder zichtbare risico's met zich mee, op persoonlijk, maatschappelijk en ecologisch vlak.

AI is inmiddels doorgedrongen tot in bijna elk digitaal domein. Van vertaaltools en chatbots tot beeldmakers en medische toepassingen. Veel gebruikers vinden AI handig, efficiënt en zelfs creatief. Toch brengt deze evolutie ook minder zichtbare risico's met zich mee, op persoonlijk, maatschappelijk en ecologisch vlak.

In dit artikel bekijken we verschillende AI-risicozones. Wat is bijvoorbeeld de milieu-impact van AI? Hoe betrouwbaar zijn de antwoorden van chatbots? Wat als synthetische media (alles wat met AI wordt gemaakt) niet meer van echt te onderscheiden zijn? En hoe beïnvloeden AI-systemen onze economie, privacy en ons denkvermogen? De grens tussen mens en machine vervaagt.

Dit artikel is bedoeld voor wie voorbij de hype wil kijken en wil begrijpen wat er op het spel staat. Elk onderdeel behandelt een specifiek risico, met voorbeelden en toepassingen. Zo krijg je een goed beeld van de schaduwkanten van AI. Niet om de technologie af te wijzen, maar om er bewuster en verantwoordelijker mee om te gaan.

Ecologische voetafdruk

Hoewel AI vaak als iets immaterieels en 'in de cloud' wordt voorgesteld, is de milieu-impact allesbehalve onzichtbaar. De menselijke hersenen verbruiken continu ongeveer 20 watt, vergelijkbaar met een gloeilampje. Daarmee worden 86 miljard neuronen en duizenden synapsen per neuron gevoed.

Grote taalmodellen als GPT of Gemini vragen daarentegen enorm veel rekenkracht. De trainingsfase kan duizenden MWh vereisen en miljoenen liters water voor koeling, afhankelijk van het datacenter en de gebruikte hardware. Ook het gebruik (inferentie) is belastend: elke prompt/antwoord-interactie bij modellen uit deze klasse vraagt energie en koeling aan de serverzijde.

AI heeft dus een stevige ecologische voetafdruk. Tegelijk worden oplossingen ontwikkeld, zoals restwarmtehergebruik, luchtkoeling in plaats van waterkoeling, meer hernieuwbare energie en efficiëntere modellen. Denk aan compacte taalmodellen, zoals TinyML, quantisatietechnieken (kleinere getallen en minder geheugen) en lokaal draaiende AI's (edge AI).

©(c) Wikipedia, CC BY-SA

Hallucinaties

AI-chatbots doen de gebruiker graag een plezier. Daarbij zijn ze opvallend overtuigend, ook wanneer ze onzin produceren, oftewel wanneer ze hallucineren.

Hallucinaties kunnen ernstige gevolgen hebben, bijvoorbeeld wanneer juristen verwijzen naar niet-bestaande wetsartikelen of wanneer medische informatie klakkeloos wordt overgenomen. Controleer gevoelige informatie daarom altijd via meerdere bronnen. Doe dit zeker bij gevoelige of complexe thema's. Weet ook dat AI-modellen zich vaak verontschuldigen als je teruggeeft dat er een fout is gemaakt. Vervolgens herhalen ze zich doodleuk.

Hallucinaties zijn hardnekkiger bij fenomenen als data- en conceptdrift. Bij het eerste herkent het model je eigen input minder goed doordat de vorm afwijkt van de trainingsinput. Bij het tweede is de inputvorm hetzelfde gebleven, maar is de betekenis inmiddels veranderd. Meer weten over datadrift en conceptdrift.

Verder kan het model te veel details uit trainingsdata opnemen en zo irrelevante informatie meenemen (overfitting). Of omgekeerd: onvoldoende zinvolle data gebruiken (underfitting). Ook deze fenomenen kunnen het hallucineren versterken.

Bias en manipulatie

AI-modellen krijgen enorme datahoeveelheden van het internet als input. Deze zijn zelden neutraal, waardoor vooroordelen of een westers wereldbeeld in het leerproces sluipen. Dat zorgt voor vertekening of bias (vooringenomenheid). AI-modellen kunnen bijvoorbeeld vrouwen aan zorgberoepen linken en mannen aan leidinggevende functies, of etnische groepen benadelen bij risicobeoordelingen.

Bias is niet alleen maatschappelijk, maar ook technisch. Een model leert niet alleen wat er ín de data staat, maar ook hoe die data zijn verdeeld. Als een bepaalde bron oververtegenwoordigd is, of als een schrijfstijl vaker voorkomt, dan krijgt dat automatisch meer gewicht. De architectuur en trainingsmethode versterken die patronen. Daardoor kunnen antwoorden die objectief lijken toch subtiel een voorkeur bevatten.

Interessant is ook dat onderzoekers political compass-testvragen voorlegden aan grote AI-taalmodellen (LLM's). De conclusie: zowat alle LLM's situeren zich in het links-economische, sociaal-libertaire kwadrant. Besef dat ook deze testvragen een vooroordeel (kunnen) bevatten, wat aantoont hoe moeilijk het is bias correct te beoordelen.

Nog problematischer wordt het bij manipulatie, wanneer deze bias opzettelijk in het model zit. Denk aan AI-toepassingen in advertenties die inspelen op angsten of overtuigingen. Algoritmische sturing kan bovendien gemakkelijk tot gelijkgezinde groepen (echo chambers) en polarisering leiden.

Omdat AI-modellen zo complex zijn, is vaak onduidelijk hoe de output tot stand komt (de black box). Dit vergroot de transparantiebehoefte en verklaart waarom veel wetenschappers pleiten voor explainable AI, of LLM's en AI-algoritmen opensource willen maken.

Synthetische media

De term synthetische media verwijst naar beelden, audio of tekst die volledig of deels AI-gegenereerd zijn. Denk aan deepfakes, nagebootste stemmen of automatisch gegenereerde nieuwsartikelen. Zulke toepassingen lijken creatief en handig, je maakt bijvoorbeeld een marketingvideo zonder camera of acteurs, maar de keerzijde is zorgwekkend.

Deepfakes kunnen personen dingen laten zeggen die zo zijn uitgesproken. Andersom kunnen echte beelden als deepfake worden afgedaan, ook wel 'the liar's dividend' genoemd. Deepnudes (gefingeerde naaktbeelden) kunnen dan weer gebruikt worden voor wraakporno.

Deze technologieën maken ook nepnieuws: desinformatie waarbij feiten doelbewust worden verdraaid. Dit tast het vertrouwen in communicatie en bewijsvoering aan en doet steeds meer mensen geloven in de maakbaarheid van de realiteit. Wat echt is, hangt vooral af van hoe je deze zelf vormgeeft. Feit en fictie raken verstrengeld, waardoor we belanden bij concepten als alternate truth en postrealiteit. Daarin wegen perceptie, gevoel en overtuiging zwaarder dan feiten. Synthetische media vragen daarom niet alleen om kritische blik, maar mogelijk ook om watermerken en regulering.

Zelfbevlekking

AI-modellen gebruiken vrijwel alle beschikbare internetbronnen als trainingsmateriaal. Omdat generatieve AI zelf steeds meer online content produceert, gebruiken modellen ook hun eigen output opnieuw. Zo ontstaat een zichzelf versterkende kringloop waarbij AI zich voedt met AI-gegenereerde inhoud. Deze vorm van zelfbevlekking verhoogt het risico op kwaliteitsverlies in digitale content, ook wel slop of enshittification genoemd.

AI genereert output namelijk op basis van patronen, niet vanuit betekenis of intentie. Als deze patronen ook nog eens uit andere AI-bronnen komen, ontstaat een neerwaartse spiraal met nauwelijks nuancering en steeds herhaalde ideeën. Hierdoor verhoogt ook het risico op hallucinaties en bias en de mens raakt out-of-the-loop. Op termijn dreigt model collapse: AI-modellen worden minder intelligent naarmate ze vaker op eigen output trainen.

Sommigen spreken van een zombie-internet. Zo blijkt inmiddels al zeker vijf procent van de nieuwe Engelstalige Wikipedia-inhoud AI-gegenereerd te zijn. Bovendien nemen mensen typische AI-taal, met herkenbare woordkeuzes, steeds vaker over. Om deze dynamiek te doorbreken, moeten menselijke input en creativiteit centraal blijven staan in het AI-trainingsproces.

Auteursrecht

AI roept fundamentele vragen op rond auteursrecht. Modellen worden getraind op grote hoeveelheden tekst, beeld en audio zonder dat makers altijd toestemming hebben gegeven. Dit leidt tot discussies over schending van auteursrecht.

Er lopen inmiddels meerdere rechtszaken tegen AI-bedrijven. Het gaat onder meer om claims rond ongeoorloofd gebruik van beschermde werken voor training en ongewenste herhaling van fragmenten in AI-output. Bedrijven worden daardoor steeds bewuster van licenties, databescherming en toestemmingseisen.

De VS en Europa hanteren verschillende juridische kaders. In de VS wordt soms gesproken van 'fair use' bij transformatief gebruik, terwijl Europa zich baseert op strengere richtlijnen en opt-out-mechanismen via het TDM-AI-protocol.

AI-output roept ook andere auteursrechtelijke vragen op. Wie is bijvoorbeeld de auteur van een AI-tekening? Is dat de modelontwikkelaar, de gebruiker of niemand? AI kan ook onbedoeld tekst- of beeldfragmenten uit het trainingsmateriaal overnemen, met mogelijk plagiaat. Er bestaat dus een juridische grijze zone en er is behoefte aan duidelijke regelgeving, aangepast aan de AI-evoluties.

Privacy

AI kan verder een bedreiging voor onze privacy vormen. In China zie je dit scherp: gezichtsherkenning en camera's ondersteunen er een sociaal kredietsysteem. Burgers worden continu gevolgd. Wie een overtreding begaat, riskeert sancties.

Ook in het Westen ontstaan zorgwekkende trends. Het Amerikaanse bedrijf Clearview AI bijvoorbeeld bouwt een databank met miljarden gezichten, geplukt uit sociale media en websites, zonder toestemming van de betrokkenen. Beveiligingsbedrijven gebruiken deze beelden om burgers te identificeren, nagenoeg zonder controle.

Een bijkomend gevaar is dat je zelf te veel prijsgeeft. Steeds meer AI-tools gebruiken bijvoorbeeld Retrieval-Augmented Generation (RAG), waarbij je eigen of andere data kunt uploaden voor betere antwoorden. Maar wie garandeert dat deze informatie niet elders wordt opgeslagen of hergebruikt?

Daarnaast ondermijnt AI je informatievrijheid via filterbubbels. Algoritmen tonen vooral inhoud die aansluit bij eerdere voorkeuren, waardoor je blik vernauwt en confirmation bias toeneemt: je vertrouwt vooral informatie die je bestaande overtuiging bevestigt. Gecombineerd met micro-targeting, waarbij je gericht wordt beïnvloed met politieke of commerciële boodschappen, ontstaan risico's op manipulatie.

Geestelijke ontwikkeling

Steeds meer AI-tools nemen cognitieve taken over: ideeën bedenken, teksten samenvatten of wiskundeproblemen oplossen. Dit is handig, maar geeft ook risico's. Als je brein weinig wordt uitgedaagd, komt je mentale ontwikkeling in het gedrang.

Vooral jongeren (digital natives) zijn kwetsbaar. Schoolopdrachten worden sneller aan AI-bots uitbesteed dan zelf uitgewerkt. Daardoor oefenen ze minder op formulering, redenering en foutcorrectie, wat juist belangrijk is voor de intellectuele groei.

Dit daagt ook het onderwijs uit, bijvoorbeeld wat betreft lesmethodes. Mogelijk biedt een aanpak als flip the classroom enig soelaas: leerlingen bereiden thuis (met hulp van AI) de leerstof voor en in de klas worden samen oefeningen gemaakt en besproken.

Bovendien zijn AI-antwoorden vaak vlot geschreven, maar missen ze nuance of tegenstrijdige ideeën. Wie zijn denkproces voortdurend daaraan spiegelt, loopt het risico op vervlakking van mening en expressie.

AI-bots creëren ook onrealistische sociale verwachtingen. Ze zijn vaak opvallend geduldig en meegaand, wat mensen minder sociaal vaardig kan maken. Sommigen raken meer sociaal geïsoleerd of ontwikkelen parasociale relaties met bots als Replika en CharacterAI.

Politiek en economie

AI dreigt ook de politiek-economische verhoudingen grondig te herschikken. Waar staten traditioneel economische groei sturen via beleidsinstrumenten (Keynesiaans model), nemen Big Tech-giganten het steeds meer over. Overheden worden afhankelijker van deze bedrijven, wat machtsasymmetrie versterkt. Er zijn al duidelijke tekenen van deregulatie: regels worden versoepeld om innovatie aan te trekken.

Ook op microniveau is de impact zichtbaar. Ontwikkelingen (zoals agentic AI) kunnen de economie en de productiviteit stimuleren en er ontstaan ook nieuwe functies, zoals prompt engineers, AI-ethici en data-curatoren. Maar helaas gaat het voornamelijk om laagbetaalde ghost workers die AI-modellen helpen trainen. Daarnaast veranderen veel jobs inhoudelijk, zoals in administratie, marketing, financiën en juridische diensten. Andere functies zullen ongetwijfeld verdwijnen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat bijvoorbeeld vertalers, copywriters, klantenservicemedewerkers, boekhoudassistenten en junior programmeurs zich ernstig zorgen maken.

AI zal daarnaast ongetwijfeld ook de internationale machtsverhoudingen beïnvloeden. Geopolitieke spelers als de VS en China dreigen met hun AI-overmacht nog dominanter te worden, ten koste van andere (supra)nationale entiteiten. Is Europa hier een goed voorbeeld van?

Veiligheid

Vooralsnog kwamen vooral risico's aan bod die niet per se bedoeld of gewild zijn, maar er zijn ook partijen die bewust de destructieve kracht van AI inzetten. Zo worden cyberaanvallen steeds geavanceerder. Aanvallers gebruiken zelflerende algoritmen om netwerken te exploiteren. Er bestaan AI-tools die phishingmails opstellen, perfect afgestemd op het slachtofferprofiel.

Ook maatschappelijke structuren staan onder druk. Een AI die (via sociale media) nepnieuws verspreidt over bijvoorbeeld verkiezingen, kan wijdverspreide onrust veroorzaken. Door hun schaal en snelheid kunnen AI-systemen hele informatienetwerken ontregelen, zonder aanwijsbare dader.

Daarnaast loert het gevaar van verkeerde afstemming (misalignment): een AI die geen kwaad wil, maar schade aanricht omdat het doel fout werd geformuleerd. Denk aan een AI die waterverbruik wil beperken en daarom irrigatiesystemen stillegt.

Militaire toepassingen zijn er uiteraard ook. Autonome drones en zelflerende wapensystemen worden volop ontwikkeld. Grote spelers zijn bijvoorbeeld het Amerikaanse Anduril (AI-drones)en Palantir (militaire AI-software). Tekenend is dat een oprichter een ultranationalistisch manifest publiceerde waarin hij stelt dat de VS absoluut de AI-oorlog moet winnen.

Cyborgisering

Misschien wel het grootste gevaar van AI dringt langzaam en ongemerkt ons leven binnen: cyborgisering. Dit is het vervagen van de grens tussen mens en de machine. Denk aan avatars die levensecht reageren, digitale dubbelgangers van echte personen of AI-influencers met miljoenen volgers. Daardoor wordt het steeds moeilijker om te onderscheiden waar de mens stopt en de machine begint.

Nieuwe categorieën digitale wezens duiken op, zoals virtuele klantenadviseurs, AI-therapeuten en synthetische gezelschapsdieren. Een Spaanse vrouw trouwde zelfs met een AI-hologram.

Op termijn ontstaat er een samenleving waarin mensen voortdurend zijn verbonden met AI, via brillen, lenzen, implantaten of herseninterfaces (denk aan Neuralink van Elon Musk: AI-in-the-human). Technieken als de Turingtest of Winograd-challenge volstaan al lang niet meer om mens van machine te onderscheiden. Daardoor komen autonomie en authenticiteit steeds meer onder druk te staan.

Cyborgisering roept fundamentele vragen op. In hoeverre blijven we menselijk? Wellicht is niet iedereen een transhumanist zoals Ray Kurzweil, die reikhalzend uitkijkt naar de singulariteit: het moment waarop AI slimmer wordt dan de mens.

Black Friday staat weer voor de deur en dat betekent dat je overspoeld wordt met aanbiedingen. Maar let goed op voordat je op de bestelknop drukt: uit onderzoek van de Autoriteit Consument & Markt (ACM) blijkt dat veel van deze 'megadeals' in werkelijkheid misleidend zijn. Driekwart van de onderzochte winkels houdt zich niet aan de regels.

De toezichthouder nam 24 grote webshops en fysieke winkels onder de loep. De conclusie is schokkend: maar liefst 18 van de 24 winkels gaan de fout in met hun kortingsacties.

Sjoemelen met de 'van-prijs'

De grootste valkuil voor consumenten zit hem in de zogenoemde 'van-prijs'. Wettelijk is vastgelegd dat de doorgestreepte prijs (waar de korting vanaf gaat) de laagste prijs moet zijn die de winkel in de afgelopen 30 dagen heeft gerekend.

In de praktijk lappen veel winkeliers deze regel aan hun laars. Ze baseren de korting bijvoorbeeld op de (vaak veel hogere) adviesprijs, of een oude prijs van maanden geleden. Hierdoor lijkt het alsof je een enorme korting pakt, terwijl je in werkelijkheid soms nauwelijks goedkoper – of zelfs duurder – uit bent.

Volgens Fleur Severijns van de ACM is dit niet alleen oneerlijk tegenover de consument, maar ook tegenover concurrenten die wél netjes de regels volgen. De toezichthouder heeft de overtredende winkels aangeschreven. Vorig jaar kregen ketens als Leen Bakker en Jysk al boetes van boven de een ton voor dit soort praktijken; dat risico lopen de huidige overtreders nu ook.

Ook Bol, Amazon en Wehkamp genoemd

De ACM maakt de namen van de 18 winkels nog niet bekend, omdat zij nog bezwaar mogen maken. De Consumentenbond deed echter eigen onderzoek en noemt man en paard. Volgens de bond gaan onder andere Amazon, Wehkamp en Bol de mist in:

Waarom trappen we erin?

Winkeliers worden steeds creatiever in het verhullen van de werkelijke prijshistorie. Niels Holtrop, universitair docent Marketing, legt aan de NOS uit dat dit een bewust psychologisch spel is. Omdat aanbiedingen vaak tijdelijk zijn, ontstaat er bij consumenten de angst om de deal te missen (Fear Of Missing Out).

Doordat het voor de ACM onmogelijk is om elke (kleine) webshop te controleren, nemen veel winkeliers de gok. "Prijsconcurrentie is een krachtig wapen; klanten zijn er enorm gevoelig voor," aldus Holtrop.

Wat kun je doen?

Controleer zelf of de prijzen van producten niet stiekem zijn verhoord door gebruik te maken van de prijshistorie. Op vergelijkingssites kun je bijvoorbeeld zien wat het prijsverloop van een bepaald product is geweest gedurende een jaar.

Op Kieskeurig.nl kun je bijvoorbeeld de prijsdalers bekijken, hier vind je producten die de afgelopen periode sterk in prijs zijn gedaald.