ID.nl logo
Huis

De geschiedenis van de stemcomputer in Nederland

Wanneer er weer verkiezingen zijn, laait de discussie weer opnieuw op. Zouden we tegenwoordig niet digitaal of zelfs online moeten stemmen? De geschiedenis van digitaal stemmen gaat echter verder terug dan je misschien zou denken en daar kunnen we veel van leren.

Al in 1892 werd de eerste officiële elektronische stemmachine in Amerika in gebruik genomen. De machine werd gepatenteerd door ene Jacob Myers, die het apparaat met hendelmechanisme aanprees als sneller en minder fraudegevoelig. Zo voorkwam de machine dat er biljetten werden ingeleverd met meer dan één stem. Elektronische machine is overigens een misschien wat optimistische term: Myers’ apparaat gebruikt een mechaniek waarbij balletjes worden verzameld voor iedere stem die wordt uitgebracht. De kandidaat met het meeste aantal balletjes won.

Rond het begin van de twintigste eeuw werden ook Nederlandse politici enthousiast over zulke stemmachines. Stemmen had daarvoor altijd een vertrouwensprobleem gehad. Burgers kregen hun stembiljet altijd thuis toegestuurd en moesten ze dat daar ook invullen. Daar werd vaak misbruik van gemaakt door hooggeplaatste dorpsbewoners. Notarissen of dominees zetten stemmers regelmatig onder druk om toch op een bepaalde manier te stemmen.

De Kieswet uit 1896 moest daar verandering in brengen, doordat het stembiljet pas op het stembureau afgegeven werd. Het was al rond die tijd dat ook in Nederland de eerste roep om stemmachines klonk. Tijdens tentoonstellingen toonden verschillende (Nederlandse) fabrikanten hun voorstellen voor een stemmachine. Die kregen naast lof echter ook veel kritiek. De kosten waren een probleem, maar politici zetten ook vraagtekens bij de stabiliteit van de machine, en vroegen zich af of burgers er wel mee om zouden kunnen gaan.

Eerste stemcomputer in Nederland

In 1903 werd de eerste proef in Nederland met een stemmachine uitgevoerd. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen in Rotterdam werd voor het eerst gebruikgemaakt van een stemmachine. Kiezers moesten hun stem uitbrengen op zowel de machine als een stembiljet. Het resultaat stelde flink teleur: er bleek een groot verschil te zitten in de resultaten van de machines en de fysieke stembiljetten. De initiatiefnemers hadden verschillende mogelijke verklaringen: de mensen snapten de machine niet, sommigen vonden het misschien onzin of mogelijk kampte het apparaat daadwerkelijk met problemen.

De plannen voor stemmachines werden een paar jaar op een laag pitje gezet, tot aan de jaren 60. Toen gingen er opnieuw stemmen op om stemmachines in te zitten bij verkiezingen, wederom op basis van het Amerikaanse model. Een fabrikant uit dat land leverde een aantal machines die tijdens de verkiezingen van 1966 voor het eerst werden ingezet. Ook dat liep in het honderd omdat stemmers in sommige gemeentes totaal niet begrepen hoe de machines werkten, en omdat sommige ervan stuk gingen. Toch brachten die verkiezingen één ding met zich mee: de Kieswet werd zo aangepast dat elektronisch stemmen overal mogelijk werd.

©PXimport

Tot dan toe waren stemcomputers vooral nog mechanisch, maar dat is wat anders dan ‘met de computer’. Die trend begon in Nederland in 1991, toen de eerste echte stemcomputers werden ingevoerd. Burgers brachten hun stem uit op een machine met knoppen fysieke knoppen die de uitslag digitaal opsloeg.

Aan het begin van de eeuwwisseling begonnen de eerste critici zich te roeren. De druppel was een beslissing van de Ierse overheid om stemcomputers in de ban te doen. Het land begon in 2002 met een pilot om elektronisch stemmen mogelijk te maken, en zette die in 2004 door tijdens landelijke verkiezingen. Maar kort daarna zette een onafhankelijke commissie vragen bij de betrouwbaarheid van de computers. Actiegroepen kwamen er succesvol tegen in opstand.

Saillant detail was dat de Ierse computers afkomstig waren van een Nederlandse fabrikant. Nedap (de Nederlandsche Apparatenfabriek) leverde aan Ierland dezelfde machines als die in Nederland werden gebruikt. En dus kwamen ook in ons land actievoerders in actie.

Wij Vertrouwen Stemcomputers Niet

De bekendste groep die tegen de stemcomputers optrad was Wij Vertrouwen Stemcomputers Niet (WVSN), een initiatief van hacker (en XS4ALL-oprichter) Rop Gonggrijp. Samen met computerexperts waarschuwde hij dat de stemcomputers die in Nederland werden gebruikt niet veilig waren.

Om daad bij het woord te voegen, wist de groep een stemcomputer op de kop te tikken en daaraan te sleutelen. Dat het überhaupt mogelijk was om zomaar een gemeente op te bellen en vriendelijk te vragen een stemcomputer te lenen, was al een schok. Maar er mankeerde méér aan de computers. Toen die problemen in een reportage van EenVandaag aan het licht kwamen, ging het balletje ook in de politiek pas echt rollen.

Gonggrijp en zijn collega’s haalden de computers als echte hackers uit elkaar en vonden tot hun schrik relatief eenvoudige elektronica. “Er zat geen enkele beveiliging in de computers die kon voorkomen dat je ermee rotzooide”, zegt Gonggrijp in de reportage. Nadat hij uitvogelde hoe de software precies werkte, wist hij snel zelf software te schrijven voor de computer. Om dat te illustreren deed hij een kleine proef waarbij hij een handjevol stemmen uitbracht op het CDA, de VVD, PvdA en GroenLinks. Hij voegde ook een fictieve partij toe, de ‘Frauderende Partij 2006’, maar stemde daar niet op. Hij wist de resultaten vervolgens zo te beïnvloeden dat die laatste partij wél als winnaar uit de machine kwam rollen.

©PXimport

De machine was relatief makkelijk aan te passen voor iedereen die fysieke toegang tot de machine had. De hacker moest daarvoor toegang hebben tot de chip die al bereikbaar was door twee schroeven open te maken. “Binnen vijf minuten heb je die vervangen als je weet wat je moet doen”, zei Gonggrijp

De reportage van EenVandaag toonde niet alleen problemen met de software aan. Ook bleek het makkelijk fysiek toegang tot de stemcomputers te krijgen. Vierhonderd ervan werden vóór de verkiezingen opgeslagen in een loods in Rotterdam, maar de beveiliging daar voldeed niet aan de strenge eisen van de Kieswet. Daarin staat dat stemcomputers ‘streng moeten worden bewaakt’, maar EenVandaag toonde aan dat er geen camera’s in de loods hingen en iemand makkelijk toegang kon krijgen via een dakraam.

Bovendien, zegt Gonggrijp, moeten de machines regelmatig terug naar de fabrikant voor updates en controles. “Iedereen die toegang kan krijgen tot die supply chain kan frauderen met de stemcomputer.”

Nedap en SDU

De vindingen van Wij Vertrouwen Stemcomputers Niet gingen over een specifieke machine, de Nedap ES3B. Die werd bij de verkiezingen in de jaren 90 in ruim negentig procent van de gemeentes gebruikt. Dat was echter niet de enige stemcomputer met problemen. Naar aanleiding van de reportage van de actiegroep en EenVandaag liet de minister een onderzoek uitvoeren door de AIVD. Dat keek ook naar de andere machines die werden gebruikt. In 35 gemeentes (zo’n tien procent van waar gestemd werd) werd gebruikgemaakt van machines van het bedrijf SDU. Ook die bleken niet erg veilig te zijn. De machines zonden straling uit die van een ‘tientallen meters’ afstand kon worden opgevangen. Zo kon worden bekeken wat er op het scherm te zien was.

Naar aanleiding van dat onderzoek trok toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Nicolaï de conclusie dat de computers van SDU niet mochten worden gebruikt in de volgende verkiezingen. Die vonden in november 2006 (Tweede Kamer) en maart 2007 (Provinciale Staten) plaats. In de 35 gemeentes waar voorheen de SDU-computers werden gebruikt, moesten burgers terug naar potlood en papier. Maar dat was het kleine groepje, en niet de machines die WVSN had getest. Die werden namelijk aangepast door de fabrikant, en dat vond de minister voldoende. Zo werd de chip aangepast, zodat die niet zomaar te verwisselen was, en werd er een zegel toegevoegd om te controleren of er met de hardware gerotzooid was.

©PXimport

Einde van de soap?

Dat was niet genoeg voor de minister, die een onderzoekscommissie instelde. In 2007 bracht de Commissie Korthals Altes een adviesrapport uit, genaamd ‘Stemmen met vertrouwen’. Op basis daarvan besloot de regering dat stemcomputers helemaal niet meer zouden worden ingezet in verkiezingen. Sindsdien grijpen we gewoon weer naar het potlood.

De kwestie is nog lang niet voorbij. Bij vrijwel iedere landelijke, provinciale of regionale verkiezing staat er ergens wel een B&W-college, politicus of partij op om te pleiten de stemcomputers tóch weer in te zetten. In 2016 wilde de Kiesraad voor het eerst een experiment uitvoeren met stemmen via internet voor buitenlandse burgers. Datzelfde jaar liet de VVD opnieuw doorschemeren toch weer naar stemcomputers te willen kijken. In 2015 zei ook toenmalig minister Plasterk van Binnenlandse Zaken naar zo’n verkiezing te willen kijken, maar met de toevoeging dat ‘papier wel leidend moest zijn.’

Dat betekent in de praktijk dat er naast een digitale uitslag ook een papieren uitslag moet zijn die gecontroleerd kan worden. En keer op keer zeggen belangengroepen dat het geen goed idee is om stemcomputers te gebruiken. Bovendien blijkt er weinig draagvlak te zijn voor de combinatie stemcomputer en stemprinter, zegt deskundigengroep ‘Elektronisch stemmen en tellen in het stemlokaal’.

Daarmee was er nog geen einde gekomen aan de discussie. Lees hier over recentere ontwikkelingen rond elektronisch stemmen.

▼ Volgende artikel
Review Samsung Galaxy Z Fold 7 – Praktischer dan ooit
© Wesley Akkerman
Huis

Review Samsung Galaxy Z Fold 7 – Praktischer dan ooit

Met een prijskaartje van minimaal 2100 euro is de opvouwbare Samsung Galaxy Z Fold 7 een van de duurste smartphones van dit moment. En daar waar de vorige edities een beetje 'meer van hetzelfde waren', voelt de Z Fold 7 wel degelijks anders door zijn sierlijke ontwerp. Heeft Samsung nog meer aangepast of veranderd? Je leest het in deze review.

Uitstekend
Conclusie

De Galaxy Z Fold 7 is een indrukwekkende opvolger van de Z Fold 6. Het dunnere, lichtere ontwerp en het bredere buitenscherm maken hem praktischer dan ooit. De schermen zijn prachtig, de prestaties top en de nieuwe 200MP-camera is een forse upgrade. De hoge prijs van 2100 euro is echter moeilijk te negeren, zeker gezien de matige 3x zoom en de batterij die geen uitblinker is. Bovendien verschilt de ervaring, op het ontwerp na, ook niet zo heel veel van het voorgaande model en heeft Samsung ook niet alle problemen van de voorganger aangepakt.

Plus- en minpunten
  • Bijzonder verfijnd ontwerp
  • Grotere schermen
  • Dichtgeklapt ook goed te gebruiken
  • Hoofdcamera van 200 megapixel
  • Dunner en lichter dan ooit
  • Goede prestaties
  • De prijs...
  • Batterijduur moet echt beter
  • Support voor S Pen verdwenen
  • Slechts 3x optische zoom

De aanpassingen die Samsung heeft doorgevoerd in de Galaxy Z Fold 7 zijn vooral praktisch van aard. Het voornaamste ontwerpverschil zit in de afmetingen en het gewicht: zo is het toestel merkbaar dunner en lichter dan de Z Fold 6. In dichtgeklapte toestand is de dikte gereduceerd van 12,1 mm naar 8,9 mm en opengevouwen van 5,6 mm naar 4,2 mm. Ook het gewicht is afgenomen, van 239 gram naar 215 gram. Op papier zijn dit misschien kleine verschillen, maar in de praktijk is de foldable vederlicht en haast papierachtig dun.

Daarnaast zijn de oled-schermen aangepast voor beter dagelijks gebruik. Het smalle 6,3-inch buitenscherm van de Z Fold 6 is vervangen door een breder 6,5-inch scherm met een iets meer conventionele beeldverhouding van 21:9. Dit zorgt ervoor dat je gemakkelijker typt en apps met één hand bedient, zonder dat je het toestel steeds open hoeft te klappen. Ook het binnenscherm is wat vergroot: van 7,6 inch naar een ruimer 8-inch paneel. De schermranden zijn daarbij iets dunner geworden, waardoor het geheel moderner oogt dan ooit.

©Wesley Akkerman

©Wesley Akkerman

©Wesley Akkerman

©Wesley Akkerman

Praktischer dan ooit

De Galaxy Z Fold 7 is duidelijk ontworpen om het vouwbare concept toegankelijker en praktischer te maken voor een breder publiek. Door het toestel dunner en lichter te maken en vooral het buitenscherm een normale beeldverhouding te geven, is de Z Fold 7 een smartphone die praktischer is dan zijn voorganger. Het is niet langer een niche-apparaat dat je moet openklappen voor basistaken. De combinatie van grotere schermen, een bijna onzichtbare vouw en een extreem hoge helderheid maakt het een indrukwekkend media- en multitasking-apparaat voor dagelijks gebruik.

De beeldkwaliteit van beide schermen is uitstekend. Met een piekhelderheid van meer dan 2000 nits zijn de displays zelfs in direct zonlicht perfect af te lezen. De kleuren zijn levendig en hebben iets meer verzadiging dan concurrerende modellen, waardoor beelden en kleuren echt van het scherm spatten. Beide panelen hebben een soepele 120Hz-verversingssnelheid, die zich automatisch aanpast om de batterij te sparen wanneer dat kan. Lees je een WhatsApp-bericht of artikel, dan gaat de snelheid omlaag om onnodig batterijverbruik te voorkomen.

10x

3x

2x

1x

Galaxy Z Fold 7 in de praktijk

De Galaxy Z Fold 7 profileert zich als een krachtpatser, dankzij een licht opgevoerde Snapdragon-processor (Snapdragon 8 Elite) en een ruime hoeveelheid werkgeheugen. Dit vertaalt zich in een soepele ervaring, of je nu zware games speelt of drie apps tegelijk draait met de Multi Window-functie. Hierdoor voelt het toestel als een echt productiviteits- en entertainmentapparaat dat is ontworpen voor de meest veeleisende gebruiker. Het toestel kan soms wel wat warm worden, maar dat komt meer door Qualcomm dan door Samsung.

In de praktijk levert de batterij genoeg stroom voor een volledige werkdag, al is-ie geen uitblinker bij intensief gebruik. Gelukkig laadt de batterij met de juiste adapter (niet meegeleverd) in een half uur voor de helft op. Het toestel is verder toekomstbestendig met support voor de nieuwste standaarden zoals wifi 7 en bluetooth 5.4, die zorgen voor snelle en stabiele verbindingen. De geïntegreerde AI is handig voor functies als Circle to Search, maar is daarnaast niet feilloos en maakt soms fouten, waardoor je er nog niet op kunt vertrouwen.

0,6x

0,6x

1x

2x

Forse camera-upgrade

De Galaxy Z Fold 7 heeft een forse camera-upgrade gekregen dankzij een nieuwe 200MP-hoofdsensor, vergelijkbaar met die in de S25 Ultra. Dit zorgt voor een kwaliteitsverbetering ten opzichte van de Fold 6. Het hoge aantal megapixels maakt het mogelijk om ver in te zoomen op een foto en hem bij te snijden veel zonder detailverlies. Overdag presteert de camera uitstekend met levendige en vooral warme kleuren die hun mannetje staan. Ook 's nachts blijven de foto's verrassend scherp, al doen 'gewone' smartphones het wellicht nog iets beter op dit gebied. Een unieke functie is verder de mogelijkheid om de krachtige 200MP-hoofdcamera te gebruiken voor selfies, waarbij je het coverscherm als zoeker benut.

Naast de hoofdsensor zijn er nog meer verbeteringen. De ultragroothoeklens heeft nu autofocus, waardoor je nu indrukwekkende macrofoto's van dichtbij kunt maken. Ook de selfiecamera's zijn merkbaar verbeterd, met een grotere kijkhoek voor groepsfoto's.

Niet alles is er echter op vooruitgegaan. De telelens blijft steken op 3x optische zoom en dat voelt inmiddels wat mager, zeker vergeleken met de 5x zoom die andere topmodellen bieden.

3x

10x

Macrostand.

Lange ondersteuning

De Galaxy Z Fold 7 draait op Android 16 met Samsungs One UI 8, dat vol zit met slimme AI-upgrades. Gemini Live is verbeterd en kan nu tegelijkertijd spraak, camera-input en scherminfo verwerken. Functies zoals Circle to Search zijn uitgebreid; zo kun je tijdens het gamen realtime tips krijgen. De exclusieve, geavanceerde video-editor benut het grote scherm volledig, waardoor je video's met meerdere lagen kunt bewerken. Het toestel wordt ondersteund met zeven jaar aan software- en beveiligingsupdates, waarmee Samsung samen met Google marktleider is.

Samsung Galaxy Z Fold 7 kopen?

De Galaxy Z Fold 7 is een indrukwekkende opvolger van de Z Fold 6. Het dunnere, lichtere ontwerp en het bredere buitenscherm maken hem praktischer dan ooit. De schermen zijn prachtig, de prestaties top en de nieuwe 200MP-camera is een forse upgrade. De hoge prijs van 2100 euro is echter moeilijk te negeren, zeker gezien de matige 3x zoom en de batterij die geen uitblinker is. Bovendien verschilt de ervaring, op het ontwerp na, ook niet zo heel veel van het voorgaande model en heeft Samsung ook niet alle problemen van de voorganger aangepakt.

▼ Volgende artikel
Dit is waarom No Frost eigenlijk onmisbaar is bij inbouw-vriezers
© Kirill Sirotiouk
Huis

Dit is waarom No Frost eigenlijk onmisbaar is bij inbouw-vriezers

Als je je vriezer wilt ontdooien, trek je eerst de stekker eruit. Laat je 'm aanstaan, dan blijft het apparaat koelen en smelt het ijs nauwelijks. Bij een vrijstaand model is dat zo gebeurd, maar bij een inbouw-vriezer ligt dat anders. De plint moet los, het apparaat moet naar voren, en pas dan kun je bij het stopcontact. Gedoe dus. Wil je een inbouw-vriezer, dan kun je dus het beste kiezen voor een model met No Frost. Maar wat is dat eigenlijk, en hoe werkt het?

In dit artikel lees je:
  • Wat No Frost precies doet
  • Waarom No Frost een must is, zeker bij inbouw-vriezers
  • Of er nadelen zitten aan No Frost
  • Wat het verschil is met Low Frost

Wat doet No Frost precies?

In een vriezer zonder No Frost ontstaat na verloop van tijd een ijslaag op de binnenwanden. Dat komt door vochtige lucht die binnenkomt elke keer dat je de deur opent. Daardoor gaan de lades minder soepel open en dicht, vriezen verpakkingen vast en stijgt het energieverbruik zonder dat je het meteen doorhebt.

No Frost voorkomt dat. In plaats van het vocht te laten condenseren en bevriezen, circuleert er droge, koude lucht door de vriezer dankzij een ingebouwde ventilator. Die onttrekt actief vocht aan de lucht in het vriesdeel, waardoor ijsvorming helemaal uitblijft. Alles in de vriezer blijft los van elkaar, zonder dat er zich een laag ijs vormt op lades of verpakkingen.

©Tolstoy | Prozorov Andrey

Waarom No Frost juist bij inbouw zo handig is

Dat je nooit meer hoeft te ontdooien is prettig, maar No Frost heeft nog een paar duidelijke voordelen. Een vriezer zonder ijslaag werkt efficiënter: zodra er ijs aan de binnenwanden ontstaat, moet de compressor meer moeite doen om alles op temperatuur te houden. Dat zie je terug op je energierekening.

Bij inbouw-vriezers speelt dat nog sterker. Omdat die vriezers in een kast zijn weggewerkt, is de luchtcirculatie rond het apparaat beperkter. Warmte die normaal via de zijkanten en achterkant wordt afgevoerd, blijft langer hangen. Daardoor neemt de kans op condensvorming en dus ijsopbouw toe bij modellen zonder No Frost. Als de vriezer daardoor harder moet werken, loopt het verbruik op en verslechtert de energieprestatie – zelfs als het label op papier zuinig lijkt. Met No Frost voorkom je dat, en blijft de vriezer goed werken, ook als hij is ingebouwd.

Beter voor je eten

Ook blijft door No Frost de kwaliteit van ingevroren eten beter behouden. IJskristallen op verpakkingen en producten ontstaan bij temperatuurwisselingen en vochtophoping. Met een No Frost-systeem blijft de lucht in het vriesvak stabiel en droog. Daardoor droogt je eten minder snel uit en blijft de kwaliteit beter behouden. 

Zijn er ook nadelen?

No Frost heeft geen echte nadelen, al zijn er wel een paar dingen om rekening mee te houden. Een No Frost-vriezer gebruikt in theorie iets meer stroom door het ventilatiesysteem. In de praktijk weegt dat ruimschoots op tegen het lagere verbruik dankzij het ontbreken van ijsvorming. Ook maakt de luchtcirculatie soms een zacht zoemend geluid. Bij inbouw hoor je daar meestal weinig van, omdat het apparaat in een kast is weggewerkt. Ook ligt de prijs vaak iets hoger dan bij standaard vriezers.

Hoe zit het met Low Frost bij inbouw-vriezers?

Niet alle vriezers zonder ijsvorming zijn automatisch No Frost. Er bestaan ook modellen met Low Frost. Die werken met verdampers in de wand, waardoor er veel minder snel ijs ontstaat. Helemaal ijsvrij blijft het vriesgedeelte niet, maar ontdooien hoeft nog maar één of twee keer per jaar. Bij een vrijstaand model kan dat prima, maar bij inbouw eigenlijk niet. Want één keer per jaar ontdooien is bij een ingebouwd apparaat nog steeds onhandig. Daarom is No Frost bij inbouw eigenlijk de enige keuze waarmee je het jezelf écht makkelijk maakt.

©qwartm - stock.adobe.com

No Frost is bij inbouw geen luxe, maar logica

Het allergrootste voordeel van No Frost bij een inbouw-vriezer is natuurlijk dat de rompslomp van ontdooien je bespaard blijft. Daarnaast zorgt No Frost ervoor dat de vriezer constant blijft presteren, ook in een krappe, slecht geventileerde nis. Het voorkomt ijsvorming, houdt het energieverbruik stabiel en zorgt dat je ingevroren etenswaren zo lang mogelijk hun kwaliteit behouden. Zeker bij een inbouwmodel is No Frost dus geen luxe, maar gewoon een slimme keuze.

Nog even dit

Vriezers hebben ruimte nodig om hun warmte kwijt te kunnen. Bij No Frost-modellen is dat extra belangrijk, omdat die werken met actieve luchtstroom. Bij een vrijstaande vriezer is voldoende ruimte meestal geen probleem, maar bij inbouw-modellen is het belangrijk dat ze niet te krap worden ingebouwd. Kijk dus niet alleen naar de afmetingen van het apparaat zelf, maar controleer ook altijd hoeveel extra ruimte de fabrikant adviseert voor ventilatie. Soms is er aan de achterkant, bovenkant of onder de vriezer nog luchtcirculatie nodig. Houd daar in je keukenontwerp rekening mee, zodat de vriezer goed blijft functioneren en het energieverbruik niet oploopt. Je kunt ook altijd advies vragen bij je keukenspecialist.