“Als een product gratis is ben je niet de gebruiker, maar zelf het product”, luidt een oud adagium. Inmiddels is dat niet meer helemaal zo: Google verkoopt voor veel geld hardware waarmee je alsnog afgeluisterd wordt en er zijn diensten zoals Signal of Tor die gratis te gebruiken zijn zonder addertjes onder het gras.

Maar voor een groot deel van het internet geldt de uitspraak nog steeds. Websites bieden artikelen gratis aan, een miljard mensen gebruiken het kosteloze Gmail, en Instagram vraagt geen geld om je vakantiefoto’s te delen. In plaats van harde euro’s betaal je met iets anders: je gedrag. Apps houden nauwkeurig bij wie en wat je allemaal volgt en met wie je contact hebt, en advertentienetwerken indexeren iedere website die je bezoekt.

Cookiewet

Vooral dat laatste is de afgelopen jaren een heet hangijzer geworden. Bij vrijwel iedere website die je bezoekt worden er cookies op je computer geplaatst die ook kunnen zien welke andere websites je allemaal bezoekt. Op Europees niveau wordt er hard gewerkt die wildgroei aan trackingcookies in toom te houden met bijvoorbeeld de inmiddels beruchte ‘cookiewet’. Die verplicht websites te vermelden welke cookies er worden geplaatst.

De Autoriteit Persoonsgegevens gooide daar in maart nog een schepje bovenop. Websites waar bezoekers de cookies niet kunnen weigeren, schenden de wet, concludeerde de privacywaakhond. Of iedere website ter wereld nu gaat luisteren naar zo’n kleine Nederlandse instantie is natuurlijk maar de vraag, maar de AP geeft er wel een sterk signaal mee af: internetters zouden meer mogelijkheden moeten krijgen om hun privacy te beschermen.

Politiebevoegdheden

Niet alleen bedrijven kijken mee: opsporingsdiensten hebben de laatste jaren veel meer bevoegdheden gekregen om burgers in de gaten te houden. De Wet Computercriminaliteit III, sinds begin maart actief, geeft de politie de mogelijkheid om computers van verdachten te hacken. Meekijken met webcams, keyloggers installeren of bestanden inzien behoren dan tot de mogelijkheden.

Die mogen overigens niet zomaar worden ingezet: alleen onder heel specifieke omstandigheden (zware delicten) mag de politie zulk grof geschut inzetten. Critici vrezen dat er weinig toezicht is of die bevoegdheden correct worden ingezet, dus heeft minister Grapperhaus van Justitie besloten meer toezicht te houden op de toezichthouders.

Vertrouw je Facebook?

Gelukkig hoef je ook weer niet helemaal hopeloos te worden van al dat opdringerige volggedrag. Er zijn altijd wel tools en trucjes te vinden waarmee het mogelijk is jezelf redelijk goed af te schermen voor pottenkijkers. Laat je vooral niet wijsmaken dat Facebook het beste met je voor heeft, zoals het bedrijf zelf in maart probeerde te doen. In een uitgebreid betoog gaf oprichter Mark Zuckerberg aan dat Facebook zich voortaan meer op privacy zou gaan richten. Er komt meer en betere versleuteling van berichten, niet alleen op WhatsApp maar ook op Instagram en Messenger.

Hartstikke nobel plan natuurlijk, maar Facebook heeft de laatste jaren nét iets te veel privacyschandalen veroorzaakt om zo’n ogenschijnlijk radicale koerswijziging geloofwaardig te maken. Bovendien vertelde Zuckerberg er niet bij hoe het van plan was geld te gaan verdienen aan onleesbare berichten.

Een goede stap om anoniem te blijven is om een vpn te gebruiken. Daarmee wordt je verkeer versleuteld zodat niemand anders het kan aftappen. En uitgerekend daar is Facebook het schoolvoorbeeld van hoe het niet moet. Het bedrijf bracht vorig jaar namelijk een gratis vpn-dienst uit. Niet alleen was die gratis, gebruikers kregen juist geld toe voor het gebruik ervan! Natuurlijk zou Facebook Facebook niet zijn als daar geen addertje onder het gras zat.

Begin dit jaar bleek dat zelfs een flinke wurgslang te zijn, want de vpn-app beschermde niet tegen pottenkijkers, maar liet Facebook juist uitgebreid meekijken met wat gebruikers op hun telefoon deden. Het bedrijf probeerde zo een beeld te krijgen van welke apps veel gebruikt werden – en dus mogelijk concurrentie vormden. Een gratis vpn gebruiken lijkt niet heel slim – zeker niet als die van Facebook komt.

Betere partijen

Nee, dan ben je beter af met apps en diensten die worden gebouwd door privacy-organisaties, activisten en gepassioneerde programmeurs. Signal is bijvoorbeeld een erg goed alternatief voor WhatsApp. Het heeft grotendeels dezelfde functionaliteit maar veel meer opties om jezelf anoniem te houden. Niemand die weet met wie je praat, wat er in je berichten staat en wie je bent. Verder zijn er add-ons voor in je browser die met één klik cookies blokkeren, zoals Privacy Badger en Ghostery.

Een andere bekende gratis tool is de Tor-browser. Met Tor is het érg lastig voor anderen om je te volgen, want je verkeer loopt via een half dozijn proxy’s de hele wereld over. Erg snel is dat niet, maar veilig des te meer. Niet gek dat de browser favoriet is onder veel journalisten, dissidenten en iedereen die onzichtbaar wil blijven voor de autoriteiten.