Wat is de sleepwet, en moet je voor of tegen stemmen?
De Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, ook wel de ‘sleepwet’ genoemd, roept al meer dan een jaar hevige emoties op bij zowel voor- als tegenstanders. Op 21 maart mogen we naar de stembus om onze mening te geven over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, maar zelfs dat referendum is controversieel. Hoe zat het ook alweer met de WIV en waar moet je straks nou op stemmen? Kortom: wat is de sleepwet?
De sleepwet is geen opzichzelfstaande wet, maar een aanpassing van de bestaande Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten die uit 2002 stamt. Volgens de overheid (en de inlichtingendiensten zelf) heeft die wet een update nodig, zodat die meer aansluit op de manier waarom we vandaag de dag communiceren. Daar zijn zelfs tegenstanders het in grote lijnen mee eens. Toch is de Wiv uiterst controversieel, met name door een paar specifieke onderdelen in de wet. Daar willen tegenstanders graag discussie over voeren, maar de discussie wordt nu gedomineerd door de vraag of de sleepwet überhaupt wel moet worden ingevoerd. In de huidige wet mogen de inlichtingen- en veiligheidsdiensten alleen ongericht tappen van niet-kabelgebonden communicatie (zoals satellietverbindingen). Kabelgebonden communicatie aftappen mag enkel als ze een idee hebben wie ze aftappen: een tap moet specifiek tegen een persoon gericht zijn. Maar tegenwoordig loopt vrijwel alle data via kabelnetwerken (zoals glasvezel- of koperkabels), dus moet de wet opgerekt worden zodat ook daarop ongericht kan worden getapt. Alle digitale communicatie wordt dan gelijk behandeld.
©PXimport
Sleepnet
De nieuwe wet kan op veel weerstand rekenen vanwege het verschil tussen gerichte en ongerichte taps. In de huidige wet mogen verdachten alleen gericht worden afgeluisterd, dus als er een duidelijke verdenking is. Met de nieuwe bevoegdheden mogen inlichtingendiensten ook ongericht gaan zoeken. Dat is waarom de termen sleepnet en sleepwet zo vaak terugkomen: tegenstanders zijn bang dat de AIVD of MIVD straks zo’n sleepnet uitgooien en om dán pas te zoeken of er iemand iets illegaals heeft gedaan. Zoiets is ook wel de bedoeling: de inlichtingendiensten willen bijvoorbeeld big-data-analyses doen om patronen te vinden, zoals het herhaaldelijk bellen naar Syrische nummers. Of door het afluisteren van een hele wijk waarvan bekend is dat er bijvoorbeeld Syriëgangers wonen. Ze krijgen daarbij ook de mogelijkheid om data uit verschillende databanken van derde partijen te verzamelen en die bij elkaar te gooien om zo aan datamining te doen.
©PXimport
Waarborgen
Gelukkig zit er een aantal waarborgen in de wet die misbruik van zulke bevoegdheden moeten voorkomen – althans, in theorie. Zo moeten gegevens die niet relevant zijn zo snel mogelijk worden verwijderd en vernietigd. Er is ook een maximale bewaartermijn opgelegd voor gegevens die wél bewaard mogen worden: die staat op drie jaar. Dat vinden tegenstanders wel erg lang. De belangrijkste waarborg is een nieuwe toetsingscommissie die in het leven wordt geroepen. Die ‘Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden’ (TIB) bestaat uit drie personen die moeten bepalen of de inzet van een nieuwe tap rechtmatig is. Opvallend is dat onder meer Ronald Prins daarvoor als technisch expert wordt aangesteld. Prins is voormalig eigenaar van overheidsbeveiliger Fox-IT en oud-AIVD’er – niet de meest onpartijdige persoon. De TIB moet overigens bestaan uit twee rechters of ex-rechters en een technisch expert. Naast de TIB houdt de ‘Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten’ (CTIVD), zoals de naam al verklapt, toezicht op de wet. Dat betekent dat burgers klachten kunnen indienen, en dat er periodiek een evaluatie plaatsvindt over hoe het met de Wiv gaat en wat er mogelijk moet worden aangepast.
©PXimport
Details
Over dat ‘slepen’ en het toezicht is veel te doen, maar er is ook veel kritiek op controversiële onderdelen van de wet. Zo wijzen de Raad van State en de Autoriteit Persoonsgegevens erop dat het toezicht- en de toetsingscriteria van de CTIVD en de TIB niet transparant genoeg zouden zijn en onduidelijk zijn afgekaderd. Bovendien is er geen rechterlijke macht bij betrokken, en is de minister van Binnenlandse Zaken eindverantwoordelijk en kan deze het advies van de CTIVD naast zich neerleggen. Hierdoor is de wet in theorie vatbaar voor een politieke agenda. De Raad van State zegt dat het slimmer is de toezichtsbevoegdheden van de CTIVD uit te breiden. Ook de bewaartermijn van drie jaar zou te lang zijn, zonder dat daar noodzaak voor is. Onder de Wiv krijgen inlichtingendiensten ook een ‘hackbevoegdheid’, dezelfde die eerder al uit de Wet Computercriminaliteit III werd geschrapt voor politie en justitie vanwege ‘te veel privacy-inbreuk’. Met de hackbevoegdheid mogen de AIVD en MIVD straks computers hacken en malware plaatsen om verdachten af te luisteren.
©PXimport
Voor- en tegenstanders
Grote partijen uit de Tweede Kamer pleiten al jaren voor een uitbreiding van de bevoegdheid en onder het vorige VVD-PvdA-kabinet kwam de wet door de Kamer(s). Vooral voormalig minister van Binnenlandse Zaken Ronald Plasterk vertelde vaak dat de wet nodig was. Maar er is ook een groeiende groep politici die het niet met die uitbreiding eens is. Met name de SP en de Partij Voor De Dieren, en Kees Verhoeven van D66 waren vocale tegenstanders.
Er zijn nog heel veel meer tegenstanders vanuit buiten de politiek, die allemaal hun bezwaren tegen de nieuwe bevoegdheden hebben uitgesproken. Uiteraard zitten daar prominente privacyvoorvechters zoals Bits Of Freedom en Privacy First bij, die de wet respectievelijk ‘niet thuishoren in een open democratie’ en ‘uiterst totalitair’ noemen. Daarnaast ondertekende een groep van 29 prominente wetenschappers een open brief aan de Tweede Kamer om niet akkoord te gaan met de wet. Opvallender is dat ook de gezaghebbende Raad voor de Rechtspraak, de Raad van State en de Autoriteit Persoonsgegevens felle kritiek uitten, waaraan geen gehoor werd gegeven.
Referendum
De controverse rondom de sleepwet kwam in een stroomversnelling door het referendum dat een aantal studenten opzette, waardoor we 21 maart naar de stembus mogen. Vorig jaar begon een groep studenten een petitie tegen de sleepwet, waarmee (met een beetje hulp van actualiteitenprogramma Zondag Met Lubach) genoeg stemmen werden opgehaald. Daarover ontstond direct ophef omdat de regering al aangaf een eventueel ‘nee’ hoe dan ook te negeren.
©PXimport
Rechtszaken
Het ziet er dus nu al naar uit dat de aanpassingen aan de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten uiteindelijk toch worden ingevoerd, alle kritiek ten spijt. Veel tegenstanders hebben al aangekondigd rechtszaken te beginnen tegen in ieder geval bepaalde onderdelen van de wet – als die definitief ingaat. Zo willen de Nederlandse Vereniging van Journalisten, het Juristencomité van de Mensenrechten en Privacy First naar de rechter stappen, al zijn er nog geen officiële zaken aangespannen.
De grote vraag is natuurlijk wat je het beste kunt stemmen tijdens het referendum. Een ‘nee’-stem lijkt in ieder geval niet erg effectief: Buma van regeringspartij CDA is het meest vocaal in zijn uitspraak die uitslag te negeren. Toch is een tegenstem niet verloren. Privacygroeperingen kunnen zo’n uitslag gebruiken als munitie bij verkiezingen en de vele toekomstige rechtszaken tegen specifieke controversiële onderdelen zoals de lange bewaartermijn, de hackbevoegdheid of het mijnen van databanken. Bovendien lijken de regeringspartijen een campagnetactiek te gebruiken die de angel uit inhoudelijke discussies over het onderwerp moet halen. Een stem is dus niet per definitie verloren.
Amendementen
Al sinds het eerste wetsvoorstel voor de Wiv is er veel kritiek op de wet van diverse partijen. Van providers tot mensenrechtenorganisaties en zelfs de Raad van State. Zelfs de CTIVD, die het toezicht op de AIVD en MIVD houdt. Opvallend is dat veel critici het eens zijn dat de AIVD meer slagkracht moet krijgen, maar dat de wet hierin doorslaat. Enkele kritische politieke partijen hadden amendementen ingediend om de wet af te zwakken, enkele voorbeelden: * Schrappen/beperken sleepnet * Kortere bewaartermijn * Geen/beperkte uitwisseling met buitenlandse diensten * Strikte toegangsregels voor sleepnetdata * Niet mogen hacken van lichamelijke apparatuur (bijvoorbeeld insulinemeter of pacemaker) * Beperken mogelijkheden hacken van derden * Transparantierapportage over data-opvragingen door providers Het enige amendement dat door de Tweede Kamer kwam, ging over versleuteling. Aanbieders van communicatiediensten hoeven hun de veiligheid (versleuteling) van de dienst niet te beperken om toegang te kunnen verlenen aan veiligheidsdiensten.
Tijdlijn
2 december 2013
Commissie Deens stelt vast dat AIVD meer bevoegdheden nodig heeft.
2 juli 2015
Eerste ontwerp op het wetsvoorstel gepubliceerd, gevolgd door twee maanden consultatietijd.
2 september 2015
Kritiek van o.a. providers, VNO-NCW en het College voor de rechten van de Mens.
1 april 2016
Wetsontwerp aangepast, waarbij interceptie-kosten niet meer voor rekening zijn van providers.
21 september 2016
Raad van State reageert kritisch op de wet.
28 oktober 2016
Indiening wet.
15 december 2016:
Heftige kritiek van onder meer Amnesty International en Autoriteit Persoonsgegevens.
7 februari 2017
Ruim 30 amendementen ingediend ter verbetering WIV, voor het overgrote deel tevergeefs.
14 februari 2017
Wet door de Tweede Kamer (115 stemmen voor).
11 juli 2017
Wet door de Eerste Kamer (50 stemmen voor).
1 november 2017
417.453 handtekeningen verzameld (300.000 waren nodig).
21 maart 2018
Raadgevend referendum.
1 mei 2018
Geplande datum inwerkingtreding Wiv.
Informeren?
Bits of Freedom heeft een (vrij ontoegankelijke) kieswijzer gemaakt: www.waartrekjijdegrens.nl. Op de site van de AIVD kom je meer te weten over de wet zelf, terwijl www.geensleep.net de kritische punten in kaart brengt.
