Je harde schijf ratelt meer dan vroeger, de leds van je router gaan tekeer, af en toe duiken advertenties in je browser op, je systeem reageert trager of je vrienden klagen dat je spam aan ze verstuurt. Er gebeuren rare en vervelende dingen, maar betekent dat ook dat je systeem is gehackt?

Tip 01: Ik niet!

Veel (thuis)gebruikers hebben er moeite mee te geloven dat anderen hun pc interessant genoeg vinden om op in te breken of om er malware op te installeren. Dat is een misvatting. Zelfs een eenvoudige thuiscomputer kan interessante informatie bevatten, zoals accountgegevens bij allerlei diensten en rekeningnummers. Ook worden veel thuis-pc's gebruikt voor internetbankieren, en criminelen beschikken over software waarmee ze financiële transacties kunnen onderscheppen en aanpassen. Lees ook: Gehackt! - Het gevaar van openbare wifi.

Bovendien kan eigenlijk elke pc dienst doen als onderdeel van een botnet, waarbij geïnfecteerde pc's (zogenoemde zombies) in opdracht van een command and control server spam versturen of in een gezamenlijke DDoS-aanval proberen een webserver op de knieën te krijgen. Daar komt nog bij dat hackers tijdens hun verkenningsrondes vaak weinig selectief te werk gaan en willekeurige pc's aftasten op mogelijke veiligheidslekken. Ga er dus maar van uit dat ook jouw pc een mogelijk doelwit is.

©PXimport

Tip 01 Ook jouw pc is een potentieel doelwit voor hackers!

Tip 02: Geen paniek

Net zoals er gebruikers zijn die zich bij overduidelijke tekenen van een gehackt of gecompromitteerd systeem nog altijd van geen kwaad bewust zijn, bestaan er ook gebruikers die bij de minste onregelmatigheid in paniek raken. Dat bijvoorbeeld je schijf plotseling veel actiever is, kan aan een legitiem updateproces liggen, of je back-uptool is op de achtergrond bezig met veiligheidskopieën. Of misschien ligt het wel aan het defragmentatie- of het schijfindexeringsprogramma van Windows.

En ook dat de leds van je switch of router opeens beginnen te flikkeren, hoeft niet meteen te beteken dat een of ander backdoor-programma stiekem data naar een hacker stuurt. En dat je vrienden opeens spam van jouw e-mailadres ontvangen, kan net zo goed betekenen dat spammers je adres ergens hebben gevonden en hun spamberichten hebben 'gespooft' met dat adres.

Kortom, het is belangrijk oog te hebben voor verdachte symptomen, maar minstens even belangrijk is het die rustig en grondig te analyseren, zodat je precies weet wat de oorzaak is en hoe je het euvel kunt verhelpen. In dit artikel richten we ons op zulke symptoomanalyse, maar uiteraard ontbreken de preventieve tips evenmin.

©PXimport

Tip 02 Drukke schijf? Zou zomaar eens aan je defragmentatietool kunnen liggen.

Drukke schijf

Tip 03: Taakbeheer

Zoals opgemerkt is een opvallend drukke schijf een van de symptomen die mogelijk wijzen op een gecompromitteerd systeem. Het zal er dus op aankomen uit te maken welke processen precies achter die schijfactiviteit steken. In eerste instantie kun je daarvoor het Windows Taakbeheer aanspreken, via de toetscombinatie Ctrl+Shift+Esc. Het Taakbeheer van Windows 7 en 8 werkt iets anders. In Windows 7 open je het tabblad Processen en plaats je bij voorkeur een vinkje bij Processen van alle gebruikers weergeven. Klik vervolgens de kolomtitel Processen aan: je krijgt dan alle processen in een lijstje te zien, gesorteerd op cpu-gebruik. Wil je echter weten welke processen de meeste schijfactiviteit innemen, ga dan naar het menu Beeld / Kolommen Selecteren en plaats een vinkje bij zowel I/O: gelezen bytes als I/O: geschreven bytes, waarna je de informatie in deze kolommen sorteert. Herken je het bijbehorende proces niet of vertrouw je het niet zo, klik het dan met de rechtermuisknop aan en kies Bestandslocatie openen.

©PXimport

Tip 03 Het Windows Taakbeheer vertelt je ook welk proces voor hoeveel schijfactiviteit zorgt.

Tip 04: Online feedback

In Windows 8 ziet het Taakbeheer er een beetje anders uit. Ga naar het tabblad Processen en klik op de kolomtitel Schijf, waarna je ook hier de processen gesorteerd op schijfactiviteit krijgt te zien. In het contextmenu vind je ook hier Bestandslocatie openen.

Wellicht heb je aan de bestandslocatie en de bijbehorende programmanaam al voldoende om te weten of het om een bonafide proces gaat. Toch niet? Dan kun je de proces- en/of programmanaam altijd intikken in een zoekmachine als Google. Het contextmenu van Taakbeheer in Windows 8 heeft daarvoor zelfs de optie Online zoeken. Blijkt het inderdaad om ongewenste software te gaan, dan moet je die zo snel mogelijk verwijderen. Zie ook tip 17.

Vind je ook in de zoekresultaten niet de nodige informatie terug, dan kun je altijd nog terecht bij ProcessLibrary, een database die meer dan 140.000 processen bevat. Deze gegevens kun je trouwens ook opvragen via een alfabetisch geordende tabel. Veel items zijn bovendien van een veiligheidsscore en eventueel ook van verwijderinstructies voorzien, mocht je inderdaad concluderen dat het proces malafide is.

©PXimport

Tip 04 Process Library bevat informatie over meer dan 140.000 processen.

Tip 05: Process Explorer

Ter aanvulling op het Windows Taakbeheer: er zijn ook handige externe tools waarmee je snel uitvindt welke processen voor de meeste schijfactiviteit zorgen. We kunnen je hiervoor de gratis tool Process Explorer aanbevelen. Start het uitgepakte programma op en kies Options / Tray Icons, waar je alleen een vinkje plaatst bij I/O History. Plaats ook een vinkje bij Options / Hide When Minimized, waarna je de tool minimaliseert. Er verschijnt nu een pictogram in het systeemvak van Windows. Ga je hier met de cursor overheen, dan krijg je te zien welk proces op dat moment voor hoeveel schijfactiviteit verantwoordelijk is (Read / Write / Other).

Met deze tool is het trouwens ook mogelijk de schijfactiviteit van de laatste paar minuten te bekijken. Start Process Explorer in het hoofdvenster op en dubbelklik op de vierde minigrafiek, bovenaan (I/O). Je krijgt nu een kort historisch overzicht van de vastgestelde schijfactiviteit. Desgewenst maak je de grafiek breder om verder in de tijd terug te kunnen gaan. Houd de cursor boven een piek, zodat je ziet wat het bijbehorende proces is.

©PXimport

Tip 05 Process Explorer tekent netjes uit welke processen je schijf bezighouden.

Druk netwerkverkeer

Tip 06: Broncontrole

Een ander symptoom dat op de aanwezigheid van malware en hackers kan wijzen, is grote netwerkactiviteit, en met name op momenten dat je zelf geen netwerkactivititeit verricht, zoals downloaden, uploaden of online gamen. Natuurlijk, de ledjes op je switch of router zijn niet echt de betrouwbaarste manier om de intensiteit of aard van de netwerkactiviteit te meten.

Dan heb je meer aan de ingebouwde tool Broncontrole. Die start je als volgt op. Open het Taakbeheer en ga naar het tabblad Prestaties, waar je onderaan Broncontrole of Broncontrole openen kiest. Daar open je dan het tabblad Netwerk. Dat geeft je een actueel overzicht van de processen, net als het aantal verstuurde en ontvangen bytes over je netwerkadapter. Klik een verdacht item met de rechtermuisknop aan en kies Online zoeken om meer feedback te krijgen. Of surf naar ProcessLibrary (zie tip 04).

©PXimport

Tip 06 Windows weet je te vertellen welke processen je netwerkadapter bezighouden.

Tip 07: GlassWire (1)

De tool Broncontrole vertelt je weliswaar welke processen hoeveel netwerkactiviteit genereren, maar om welk type netwerkactiviteit het precies gaat is minstens zo belangrijk. Het kan bijvoorbeeld nuttig zijn te weten met welke servers je pc (of processen daarop) in verbinding staat. Dat kun je weliswaar ook te weten komen vanuit Broncontrole (met name als je hier het paneel TCP-verbindingen opent en daar vooral de kolom Extern adres controleert), maar dan vinden we een externe tool als GlassWire informatiever en overzichtelijker.

Start je de tool op, dan is het heel goed mogelijk dat die al meteen een paar meldingen geeft dat bepaalde toepassingen een netwerkverbinding willen opzetten. Die informatie kun je in dit stadium negeren, tenzij je al meteen doorhebt dat het om een malafide programma gaat. In het hoofdvenster van GlassWire open je vervolgens het tabblad Graph. Je ziet hier een grafiek met het uitgaande en binnenkomende netwerkverkeer.

©PXimport

Tip 07 GlassWire: een helder overzicht van je netwerkverbindingen.

Tip 08: GlassWire (2)

Standaard toont de grafiek je het netwerkverkeer van de laatste vijf minuten, maar bovenaan kun je ook Week, 24 Hours en 3 Hours selecteren. Klik onder in de grafiek om de namen van de programma's te zien die achter het netwerkverkeer zitten. Tegelijk verschijnen ook de namen en het land van de hosts (servers) waarmee de netwerkverbinding werd opgezet. Klik zo'n naam aan om meer informatie op te vragen, zoals de hoeveelheid netwerkverkeer. Merk ook het knopje bovenaan rechts op, waarmee je de grafiekweergave tijdelijk kunt bevriezen. Handig zijn ook de menu-opties Apps en Traffic. Daarmee kun je het netwerkverkeer respectievelijk per applicatie en per netwerktype volgen (zoals http voor het surfen, SMTP voor het verzenden van e-mail, POP3 voor het opvragen van e-mail en ftp voor het versturen van bestanden). Vergelijkbare informatie vind je in het tabblad Usage, maar dan gesorteerd volgens datahoeveelheid.

©PXimport

Tip 08 GlassWire verdeelt het netwerkverkeer zelfs onder naar protocol.

Tip 09: Firewall

Mocht je, bijvoorbeeld na een rondje googelen, inderdaad het sterke vermoeden hebben dat een bepaald programma een verdachte netwerkverbinding heeft opgezet, dan is het natuurlijk zaak die software van je systeem te krijgen. Daarvoor verwijzen we naar tip 17. Je doet er echter ook goed aan zo snel mogelijk die connectie te verbreken. Ook dat kun je makkelijk doen vanuit GlassWire. Open het tabblad Firewall en zet een vinkje bij Firewall On. Dat lukt overigens alleen maar als je Windows Firewall actief is, wat GlassWire indien gewenst voor jou regelt. Vervolgens hoef je alleen maar het vlammetje naast het verdachte item aan te klikken. Zodra dat rood kleurt, weet je dat je firewall het verkeer van en naar dat item niet langer toelaat.

©PXimport

Tip 09 De firewall van GlassWire: weinig meer dan een grafisch front-end (maar wel handig voor snelle interventies).

Firewall

Je kunt niet zonder een degelijke en up-to-date antivirustool, daarvan is elke gebruiker zich nu wel bewust. Maar ook een firewall is onontbeerlijk. Die stelt zich op als een soort verkeersagent die alle datatransfers van (en gewoonlijk ook naar) het internet monitort. Bij verdacht verkeer slaat deze 'agent' alarm en kan hij de verbinding alsnog blokkeren. Er bestaan diverse goede en gratis firewalls, waaronder Comodo Internet Security (bevat tevens een antivirusmodule) en Online Armor Free.

Je hoeft echter niet per se te gaan 'shoppen' voor een firewall, want de firewall van Windows (7/8) is ook heel solide. Je moet dan natuurlijk wel even checken of je hem wel hebt geactiveerd. Dat kan via Configuratiescherm / Windows Firewall / Windows Firewall in- of uitschakelen. Overigens: twee firewalls tegelijk draaien is geen goed idee; dat geldt trouwens ook voor twee antivirustools die op de achtergrond actief zijn.

©PXimport

Je beveiliging is nooit compleet zonder een goede firewall.

Vreemde programma's

Tip 10: Autostarters

Mocht je plotseling programma's zien opduiken (bijvoorbeeld via een pictogram in het Windows-systeemvak of in de lijst met processen in Taakbeheer), dan is de kans groot dat die automatisch samen met Windows opstarten. Het is in dat geval ook niet uit te sluiten dat je systeem wat trager opstart dan normaal. Je doet er dan in elk geval goed aan deze 'autostarters' nader te bekijken. De kans is groot dat er een of meer ongewenste exemplaren tussen zitten.

Ook dat bekijken kun je in principe met Windows-eigen tools doen. In Windows 7 druk je op Windows-toets+R en voer je het commando msconfig uit, waarna je het tabblad Opstarten opent. In Windows 8 open je Taakbeheer en ga je naar het tabblad Opstarten. Om een item (tijdelijk) uit te schakelen verwijder je het bijbehorende vinkje (Windows 7) of kies je Uitschakelen in het contextmenu (Windows 8). Bij twijfel laat je het item ongemoeid totdat je meer zekerheid hebt. Die kun je wellicht krijgen via een zoektocht met Google of je spreekt een meer gespecialiseerde database aan, zoals deze. Krijgt het item bij deze sites een 'X' mee, dan weet je dat het goed fout zit. Dat item schakel je dus meteen uit en probeer je ook definitief van je systeem te halen (zie ook tip 17).

©PXimport

Tip 10 Autostarters schakel je snel uit via msconfig.

Tip 11: Autorun Organizer

Ook voor het uitpluizen van autostarters bestaan er handige externe tools die je beter informeren dan Windows doet. Eén ervan is Autorun Organizer. Dit programma is er weliswaar in eerste instantie op gericht het opstartproces te optimaliseren, maar laat zich ook inzetten om verdachte items uit te filteren. Bij het opstarten krijg je meteen een overzicht van de autostarters te zien, inclusief hun locatie op je schijf en hoe ze worden opgestart (vanuit de programmagroep Opstarten, vanuit de taakplanner, via het register enzovoort).

Met één druk op de knop, waarin je aangeeft bereid te zijn de lijst met gedetecteerde toepassingen naar de makers te sturen, krijg je nog extra informatie. Je komt bijvoorbeeld te weten hoeveel procent van de medegebruikers die toepassingen hebben uitgeschakeld (of met enig uitstel laten opstarten). Vanuit het contextmenu kun je over elk item verdere informatie opvragen (Search Internet) of op non-actief zetten (Temporary disable).

©PXimport

Tip 11 De acties van medegebruikers kunnen je wellicht inspireren.

Browserongeregeldheden

Tip 12: Browser 'opschonen'

Verschijnen ongevraagd extra werkbalken in je browser, heb je opeens een andere startpagina of zoekmachine of duiken er om de haverklap advertentiepop-ups op, dan weet je dat iets of iemand met je browser heeft gerommeld. Mogelijk ligt het aan ongewenste add-ins of extensies. Die krijg je in principe weg via het ingebouwde extensiebeheer.

In Google Chrome klik je het knopje met de drie streepjes aan en kies je Meer hulpprogramma's / Extensie, waarna je het vinkje weghaalt bij Ingeschakeld om het item op non-actief te zetten of het vuilnisbakpictogram aanklikt om de extensie daadwerkelijk te verwijderen. In Internet Explorer klik je het tandwielpictogram aan en kies je Invoegtoepassingen beheren. Ongewenste items selecteer je en maak je via de knop Uitschakelen onschadelijk. Het is ook mogelijk je browser in één keer naar de oorspronkelijke staat te laten terugkeren. Houd er in dit geval wel rekening mee dat ook eerder opgeslagen cookies, formuliergegevens, wachtwoorden en invoegtoepassingen worden verwijderd. In IE doe je dat via Internetopties / Geavanceerd / Opnieuw instellen. In Chrome gaat dat via Instellingen / Geavanceerde instellingen weergeven / Instellingen opnieuw instellen (helemaal onderaan).

©PXimport

Tip 12 Hoed je voor een wildgroei aan browseruitbreidingen.

Tip 13: Toegespitste tools

Hardnekkige adware en aanverwante ongein zoals hijackers en PUP's (potentially unwanted programs) zijn niet altijd zo makkelijk te verwijderen. In dat geval kun je beter de hulp inroepen van een gespecialiseerde tool als ADwCleaner of Adware Removal Tool. Het moet gezegd, sommige antivirusprogramma's vertrouwen ADwCleaner niet, maar wijzelf hebben er tot nog toe goede ervaringen mee. Wel valt het af te raden een tool als ADwCleaner of Adware Removal Tool uit te voeren wanneer je geen problemen met adware en aanverwanten ervaart.

Je doet er ook goed aan vooraf zelf een systeemherstelpunt te maken. Zoek in Windows naar 'herstelpunt' en kies Een herstelpunt maken, waarna je de knop Maken indrukt en een geschikte naam voor het snapshot kiest. Loopt er onverhoopt iets fout, dan kun je via Systeemherstel nog terugkeren.

AdwCleaner is makkelijk te bedienen. Start het programma op, druk op de knop Scan en klik na afloop van de scanronde op de knop Cleaning. De procedure bij Adware Removal Tool is vergelijkbaar, maar duurt over het algemeen wat langer: druk op Scan, bevestig met OK en druk op Next. Na de operatie herstart je in beide gevallen je pc.

©PXimport

Tip 13 AdwCleaner: adware en andere ongein worden grondig verwijderd.

Tip 14: Zombie?

Dit onderdeel gaat voor één keer niet over spamberichten die je zelf ontvangt, maar om ongewenste mailtjes die kennissen of onbekenden via jouw e-mailadres binnenkrijgen. In veel gevallen is er 'niet meer' aan de hand dan spammers die jouw adres zijn tegengekomen en dat handig misbruiken om anderen te laten geloven dat hun berichten van jou afkomstig zijn.

Maar er kunnen ook andere oorzaken zijn. Het is bijvoorbeeld niet uitgesloten dat je systeem als een zombie binnen een botnet van spammers is opgenomen. Anders gezegd, dat je pc af en toe wordt gebruikt om naar andere pc's spam te versturen. In dat geval zou je systeem geregeld opvallend meer netwerkverkeer moeten genereren en hiervoor verwijzen we je naar tips 06 tot en met 09. Het is echter niet uitgesloten dat de rotzooi zich via een zogenoemde rootkit diep in je systeem heeft genesteld. Dan vereist het verwijderen van de malware doorgaans een gespecialiseerde aanpak. Meer daarover lees je in tip 18.

Een andere mogelijke verklaring voor de spamberichten is dat hackers op een of andere manier je e-mailaccount zijn binnengedrongen. Zie daarvoor tip 16.

©PXimport

Tip 14 Zo werkt een botnet voor het versturen van spam (bron: Wikipedia).

Tip 15: Antivirus

Sommige malware is zo sluw om bepaalde programma's te blokkeren. Je antivirustool werkt bijvoorbeeld niet meer, het lukt je niet meer om toepassingen als regedit op te starten (voor het aanpassen van registersleutels) of je kunt niet meer op sites van bepaalde antivirusfabrikanten komen. Vaak zit er dan weinig anders op dan een antivirustool vanaf een 'live medium' te draaien: zie tip 18.

Je kunt het in elk geval ook eerst even proberen door Windows in veilige modus op te starten (houd na het inschakelen van de pc even de F8-toets ingedrukt en kies Veilige modus) en vervolgens het systeem met je up-to-date antivirustool te scannen. Download, desnoods vanaf een andere pc, ook de gratis versie van Malwarebytes Anti-Malware en laat die eveneens je systeem scannen. Deze tool slaagt er ook vaak in om bijvoorbeeld 'ransomware' te verwijderen. Dat is malware die je systeem blokkeert totdat je betaalt.

©PXimport

Tip 15 Malwarebytes Anti-Malware: handig voor een 'second opinion'!

Tip 16: Account gehackt

Je wilt je aanmelden bij Facebook of bij je webmail en dat blijkt niet langer te lukken! De service klaagt erover dat je wachtwoord onjuist is, terwijl je echt wel zeker weet dat je het correct hebt ingevoerd. Dan is de kans groot dat hackers er op een of andere manier in zijn geslaagd je account te kraken (al dan niet door zich toegang tot je pc te verschaffen). Hoe dan ook, je doet er dan goed aan zo snel mogelijk het wachtwoord van de gecompromitteerde accounts te wijzigen. De meeste diensten voorzien in zo'n mogelijkheid, waarbij je in de meeste gevallen een bevestigingsmail zult ontvangen. Veel diensten helpen je ook met concrete tips wanneer je account is gehackt. Voor Outlook.com kun je bijvoorbeeld terecht op een pagina van Microsoft.

Om te vermijden dat je account nogmaals wordt gehackt, kies je niet alleen een stevig(er) wachtwoord, maar maak je ook gebruik van tweefactorauthenticatie. Daarbij moet je naast een wachtwoord bijvoorbeeld ook nog bevestigen met een sms. Steeds meer diensten bieden een dergelijke optie aan, waaronder Apple, Facebook, Google en Microsoft.

©PXimport

Tip 16 Een gehackt account? Valt nooit helemaal uit te sluiten!

Tip 17: De-installatie

Heb je via tips 03 tot en met 12 inderdaad ontdekt dat er zich ongewenste software op je systeem bevindt, dan kun je in eerste instantie proberen die op de 'reguliere' manier te verwijderen. Via het Configuratiescherm van Windows dus, in het bijzonder het onderdeel Programma's en onderdelen. Lukt het daar niet mee, ook niet wanneer je Windows hebt opgestart vanuit de veilige modus, dan kun je het ook proberen met een wat krachtiger tool.

Zo scant Revo Uninstaller naar eventuele resten van een (niet helemaal) verwijderd programma en wordt getracht ook die weg te halen. Handig is ook de zogenoemde jachtmodus: je versleept een vizier naar een venster, waarna Revo Uninstaller het bijbehorende proces kan stopzetten of het programma kan de-installeren. We raden je aan de 'professional' versie te downloaden, aangezien die grondiger te werk gaat en je hem gedurende dertig dagen gratis kunt gebruiken.

Lukt het je met deze tool evenmin om de ongewenste software weg te krijgen, dan zit er weinig anders op dan het met een antimalwaretool (zoals Malwarebytes Anti-Malware, zie tip 15) te proberen of met de techniek zoals beschreven in tip 18.

©PXimport

Tip 17 Revo Uninstaller begint soms waar Windows uninstaller eindigt.

Tip 18: Live medium

Sommige malware is zo hardnekkig of zit zo diep verstopt in je systeem dat je deze niet weg krijgt door Windows op de normale manier (en zelfs niet in veilige modus) op te starten en vervolgens een antivirustool te draaien. In zulke gevallen zit er weinig anders op dan je computer vanaf een live medium als een dvd of usb-stick op te starten, waarop al een of meer antimalwaretools zijn geïnstalleerd.

Een prima tool om een live usb-stick te prepareren is Your Universal Multiboot Installer ofwel YUMI. Je hoeft weinig meer te doen dan naar je usb-stick te verwijzen en in de rubriek Antivirus Tools telkens een antivirusprogramma te selecteren, zoals Kaspersky, Avira, AVG, F-Secure en BitDefender. YUMI zal dat dan voor je ophalen, waarna je naar het gedownloade iso-bestand verwijst en het op je stick wordt geplaatst. Start je pc vervolgens met die stick op en laat de antivirustool(s) op je systeem los.

©PXimport

Tip 18 Soms zit er echt niets anders op dan te scannen vanaf een live medium.

Preventie

Tip 19: Updates & patches

Hackers en malware weten vaak in je systeem door te dringen door sluw gebruik te maken van veiligheidslekken in Windows en software zoals browsers, Flash, Adobe Reader en Java. Je bent het dus aan jezelf verplicht ervoor te zorgen dat zowel Windows als je programma's up-to-date blijven en zijn voorzien van alle beschikbare patches. Je doet er dus goed aan de updatefunctie van Windows op automatisch in te stellen (via Configuratiescherm / Windows Update) en de sites van de softwarefabrikanten regelmatig te checken op mogelijke updates en patches. Twee tools kunnen je in dit updateproces helpen. Het gaat allereerst om Ninite, waarmee je met enkele muisklikken een negentigtal bekende freewaretools kunt updaten. Dan is er nog Sumo Lite, die nagaat welke programma's je al hebt geïnstalleerd en vervolgens kun je die desgewenst snel updaten. Let er op de lite-versie te gebruiken om de installatie van extra software te vermijden; zie ook tip 20.

Specifiek voor het checken op verouderde en dus vaak onveilige, want niet goed gepatchte, software is er nog de 'kwetsbaarheidsscanner' Secunia PSI.

©PXimport

Tip 19 Ninite controleert zo'n negentig verschillende freewares.

Tip 20: Gezond verstand

Risicofactor nummer een blijft de gebruiker zelf. Je kunt je namelijk al heel veel onheil besparen door je gezond verstand te gebruiken. Naast het installeren van een degelijk antivirusprogramma, het activeren van een firewall en het up-to-date houden van Windows en software (zie tip 19) hoort daarbij dat je niet zomaar op elke link klikt die je bijvoorbeeld via sociale media bereikt. Of dat je niet zomaar elke bijlage in een e-mail opent. Download je geregeld (gratis) software, upload het gedownloade bestand dan altijd eerst naar een site als deze voordat je het programma gaat installeren. Deze gratis service laat het bestand namelijk door circa 57 verschillende antivirustools scannen.

Ook tijdens het installeren van nieuwe software is het altijd opletten geblazen. Kies waar mogelijk voor een Custom (advanced) installation, zodat je ongewenste vinkjes kunt verwijderen. Merk je ergens een knop Decline (afwijzen) op, klik die dan aan, want zo voorkom je wellicht de installatie van extra software.

©PXimport

Tip 20 Installeer nooit software zonder die eerst grondig op malware te laten checken!

Virtualisatie

Ga je af en toe met onbekende software aan de slag of bezoek je wel eens sites waarvan je niet helemaal zeker bent of die betrouwbaar zijn, dan verminder je het risico op malware en hackers wanneer je dat 'gevirtualiseerd' doet. Dat houdt in dat je met behulp van speciale software in een omgeving werkt die is afgeschermd van de rest van je Windows-installatie, ook wel sandbox genoemd. Nu hoef je daarvoor niet meteen aan de slag met virtualisatiesoftware als het gratis VirtualBox, die een complete Windows-installatie in een virtuele omgeving plaatst, maar het kan bijvoorbeeld ook met gratis tools als SandBoxie of ToolWiz Time Freeze. Die laatste kun je op elk moment activeren, waarna alles (!) wat er op de systeemschijf gebeurt na een herstart van Windows automatisch weer ongedaan kan worden gemaakt. Let wel, virtualisatiesoftware geeft geen honderd procent garantie op veiligheid, maar maakt het malware en andere rommel toch weer een stuk lastiger.

©PXimport

Scherm je systeemschijf af met een druk op de knop.

Niet alleen het saaie en repetitieve werk wordt vervangen door AI. Je bent óók als kenniswerker niet meer zeker van een baan. Software wordt al grotendeels door AI geschreven. Gelukkig kun je daar als hobbyprogrammeur ook enorm van profiteren. Het brengt naast tijdwinst ook veel gemak. We helpen je op weg met drie praktische tools: ChatGPT, Aider en de Windsurf Editor. We maken enkele eenvoudige voorbeelden, zodat je een helder beeld hebt van je potentiële workflow.

Grote taalmodellen zijn al zo goed dat je comfortabel complete programma’s door AI kunt laten maken, zelfs zonder enige programmeerkennis. Afhankelijk van de tools die je gebruikt, voelt dat toch alsof je samen aan code werkt, ook wel pair-programmeren genoemd. Je houdt dus enige controle en kunt er, als je oplet, veel van leren. Ook al wordt het harde werk door AI gedaan.

Een bijkomend voordeel is dat je heel gericht aanpassingen kunt laten doen of vragen kunt stellen over de code, zonder dat je de documentatie of websites als Stack Overflow hoeft door te spitten. Het is geen verrassing dat laatstgenoemde website met fors dalende bezoekersaantallen te maken heeft. Ook andere taken, zoals het schrijven van de documentatie, zijn snel geregeld.

In dit artikel gaan we een eenvoudig programma maken met AI, zodat je een goed beeld hebt van de workflow. We gebruiken drie verschillende tools. We starten met het vertrouwde ChatGPT, al kun je ook bijvoorbeeld voor Claude of Gemini kiezen. Daarna gaan we met Aider in combinatie met Git aan de slag. Daarmee werk je ‘samen’ aan programmacode via de opdrachtprompt, in ons voorbeeld binnen het vertrouwde Visual Studio Code. Tot slot gaan we met de Windsurf Editor aan de slag, een completere grafische ontwikkelomgeving met geïntegreerde AI-features, die je van begin tot eind ondersteunt bij het maken van je programma. 

ChatGPT

Chatbot

Grote taalmodellen (LLM’s) vormen de basis voor chatbots als OpenAI’s ChatGPT en Anthropics Claude, maar óók voor de tools die we hierna behandelen. Feitelijk benaderen we de chatbots in dit eerste deel van het artikel rechtstreeks, via een browser of app. De andere tools gebruiken de API van deze bedrijven. Raadpleeg eventueel voor het starten met ChatGPT deze basiscursus.

De nieuwere modellen (we gebruiken overwegend ChatGPT 4o en Claude 3.5 Sonnet) laten heel goede resultaten zien voor programmeertaken. Ze helpen uiteraard niet alleen om programmacode te schrijven maar kunnen code ook uitleggen, fouten oplossen en de documentatie schrijven. Ook kun je uitstekend brainstormen over een project of ideeën. Het is daarom, óók als je andere tools voor programmeren gebruikt, enorm praktisch om erbij te hebben! Toegang tot ChatGPT is gratis met beperkingen. Een abonnement is minder gelimiteerd en geeft vaak toegang tot nieuwere modellen (zoals o1 of o3-mini). Zo’n abonnement is niet bruikbaar voor de andere tools, die gebruiken namelijk de API waarvoor je aparte credits moet aanschaffen.

Een chatbot biedt goede ondersteuning bij al je programmeervragen.

Eerste stappen

We beginnen met een eenvoudig voorbeeld en vragen aan ChatGPT om een spelletje boter-kaas-en-eieren te maken, ook wel bekend als tic-tac-toe. Hoewel het Engels soms betere resultaten kan geven, werken we voor dit artikel volledig in het Nederlands. We starten met deze prompt: “Maak een volledig functionele boter-kaas-en-eieren voor in een browser. Maak de HTML-structuur, voeg CSS-stijlen toe en implementeer de JavaScript-logica. Maak een scheiding tussen HTML, CSS en JavaScript. Zorg dat het programma responsief is zodat het bij elke schermgrootte werkt.”

ChatGPT genereert de gevraagde code. Je kunt individueel de HTML, CSS en JavaScript kopiëren. Om het te proberen, kun je alles plakken op websites als www.jsfiddle.net en www.codepen.io. Voor dit voorbeeld hebben we bij JSFiddle een projectpagina aangemaakt. We gaan dit voorbeeld in de volgende stappen verder verbeteren, steeds met links naar de verbeterde versie.

De eerste versies van het spel boter-kaas-en-eieren.

Geluiden toevoegen

We vragen ChatGPT om het programma aan te passen, zodat er een geluid wordt afgespeeld bij elke zet. ChatGPT voegt daarop een audio-element toe aan de HTML-code. Het past ook het script aan om dit aan te roepen bij elke zet. Je moet nog wel zelf het mp3-bestand plaatsen in de uiteindelijke programmamap of een volledige link naar het mp3-bestand invullen in de HTML-code:

Er zijn overigens veel websites waar je leuke geluidseffecten kunt vinden die je vrij kunt gebruiken, waaronder Pixabay. Op deze pagina zie je onze aangepaste versie.

De aangepaste HTML-code bevat een verwijzing naar een mp3-bestand.

Computertegenstander

We vragen ChatGPT vervolgens om een slimme computertegenstander toe te voegen, waarbij aan het begin van het spel wordt gekozen wie er mag beginnen. Via deze webpagina kun je deze versie zien. De computertegenstander blijkt in eerste instantie overigens helemaal niet zo slim, waardoor je makkelijk je potjes wint. Maar dat is snel opgelost. Na ons verzoek om de computertegenstander slimmer te maken, controleert het programma voortaan eerst op mogelijke winnende zetten en blokkeert het de tegenstander indien nodig. Als er geen direct winnende of blokkerende zetten zijn, kiest het een willekeurige lege cel. Deze slimmere versie kun je hier bekijken.

Het aangepaste script op een canvas in ChatGPT.

Uiterlijk verfraaien

Als laatste hebben we gevraagd het uiterlijk wat mooier te maken. Hierbij wordt voornamelijk de CSS-code aangepast om de visuele stijl van het spel te verbeteren. Het resultaat is geslaagd: ChatGPT geeft de achtergrond een mooi kleurverloop. Ook zijn de stijlen van de knoppen en speelvelden aangepast. Het levert een veel moderner en aantrekkelijker uiterlijk op.

Je kunt ChatGPT uiteraard steeds vragen om het script of een deel daarvan uit te leggen. Ben je het overzicht over de wijzigingen kwijt, dan kun je uiteraard ook vragen om de laatste HTML-code in te zien, of de laatste versie van het script. Eventueel op een canvas. Toch misten wij in ChatGPT soms wat overzicht en is het bovendien lastig om een stapje terug te doen als een aanpassing niet het gewenste resultaat oplevert. Dit zijn zaken die we in het volgende deel gaan aanpakken met Aider.

De gemoderniseerde versie van boter-kaas-en-eieren.

Aider

Opdrachtprompt

Voor grotere programmeerprojecten is het werken met een chatbot al snel vervelend en verwarrend. Veel praktischer is een tool die met jouw eigen projectbestanden werkt en zelf of samen de gewenste aanpassingen maakt. Als je geen moeite hebt met het werken met een opdrachtprompt, is Aider een uitstekende optie. Die tool helpt met het schrijven en aanpassen van code.

Aider is opensource en werkt met heel veel LLM’s samen. Hier gebruiken we de API voor Claude 3.5 Sonnet, maar je kunt ook de API van OpenAI gebruiken of een LLM die je zelf lokaal draait of elders, zoals via OpenRouter. De integratie met Git is enorm praktisch. Voor elke aangebrachte wijziging voert het een ‘commit’ uit, voorzien van een duidelijke omschrijving, zodat je achteraf een goed overzicht met alle veranderingen hebt en ook stapjes terug kunt doen. Niet alle alternatieven bieden dit en dat is vooral een gemis als er iets fout gaat en je geen idee meer hebt hoe je dat moet oplossen.

Aider werkt samen met alle gangbare LLM’s.

Voorbereiding

We willen weer laten zien hoe je het spelletje boter-kaas-en-eieren met Aider zou kunnen maken. We gebruiken het voor velen vertrouwde programma Visual Studio Code onder Windows en installeren Aider via een opdrachtprompt binnen die ontwikkelomgeving. Binnen de editor kun je uiteraard alle gegenereerde bestanden bekijken en handmatig aanpassen. Voor de installatie van Aider heb je Python nodig. Zet tijdens de installatie van Python een vinkje bij Add python.exe to PATH, zodat je Python vanuit elke map kunt aanroepen.

Installeer ook Visual Studio Code als je dat nog niet eerder hebt gedaan. Visual Studio Code biedt een mogelijkheid om Copilot als assistent te gebruiken, maar dat slaan we hier over.

Installeer ook Git, zodat versiebeheer mogelijk is. Kies tijdens de installatie van Git voor het gebruik van Visual Studio Code als standaardeditor. Verder kun je alle standaardinstellingen accepteren. Als je Python, Visual Studio Code en Git hebt geïnstalleerd, kun je door met de installatie van Aider.

Installeer Python onder Windows voordat je met Aider aan de slag gaat.

Installatie Aider

We kunnen nu Aider installeren. Open daarvoor Visual Studio Code en kies in het menu de optie Terminal / New Terminal. Verander de terminal, via de optie rechtsboven in het venster, naar Git Bash. Installeer daarna Aider met de volgende twee opdrachten:

Sluit de terminalvenster via het kruisje rechtsboven. Open dan een nieuwe terminal en wissel weer naar Git Bash. Als je Aider niet kunt aanroepen met aider zul je het PATH moeten uitbreiden met de aangegeven opdracht, zoals in het voorbeeld hieronder:

Zorg dat je in dit voorbeeld voor Claude 3.5 Sonnet een API-sleutel hebt en voldoende credits om mee te beginnen (zie het kader ‘API-sleutel maken voor Claude’). Exporteer deze API-sleutel zodat Aider deze direct kan gebruiken:

Maak nu een nieuwe map voor je toepassing, blader naar die map en maak een Git-repository:

Je kunt nu beginnen met programmeren, met de ondersteuning van Aider!

We installeren Aider om het binnen Visual Studio Code te gebruiken.

Programma maken

We gaan ons eerste programma maken. Zorg dat je een terminalvenster hebt geopend en bent gewisseld naar Git Bash. De assistent start je dan met de volgende opdracht:

Er wordt de eerste keer gevraagd om .aider* en .env toe te voegen aan .gitignore. Dat raden we aan! Hiermee voorkom je dat deze bestanden, vaak met wachtwoorden en dergelijke, per ongeluk in je Git-repository worden opgenomen en daardoor in potentie online komen, als je de repository via GitHub beschikbaar maakt.

Via de prompt kun je nu je opdrachten afvuren. We vragen zoals eerder om een volledig functionele en responsieve boter-kaas-en-eieren voor in een browser met de vereiste HTML-structuur, CSS-stijlen en JavaScript-logica in aparte bestanden.

Aider gaat direct aan de slag en laat heel overzichtelijk alle aanpassingen zien, met een beschrijving van de uiteindelijke functionaliteit. Het vraagt netjes of het de nieuwe bestanden mag maken (index.html, styles.css en script.js) en daarna of het deze mag openen in een browser. Het spel is in deze eerste versie volledig responsief met een duidelijke gebruikersinterface, houdt de speelstatus bij, detecteert wanneer iemand wint of als het een gelijkspel is, heeft een knop om het spel opnieuw te starten en is helemaal in het Nederlands. Een goed begin!

Aider heeft het programma voor ons uitgewerkt.

Aanpassingen maken

We vragen opnieuw in natuurlijke taal om wijzigingen te maken. De workflow is erg prettig. Aider geeft eerst aan welke bestanden waarschijnlijk moeten worden gewijzigd. Voor het geluid stelt het bijvoorbeeld wijzigingen in index.html en script.js voor. Dan vraagt Aider of het deze bestanden mag toevoegen aan de chat.

Als de radartjes zijn uitgedraaid, na interactie met Claude, geeft Aider heel nauwkeurig aan welke regels in welke bestanden moeten worden gewijzigd. Ook geeft Aider aan dat je een mp3-bestand genaamd move.mp3 in dezelfde map moet plaatsen.

We vragen Aider daarna ook om een slimme computertegenstander toe te voegen. Die is meteen heel slim en probeert direct te winnen als dat kan, blokkeert winnende zetten van de tegenstander, probeert het centrum te veroveren en kiest anders voor hoeken of willekeurige zetten.

Tot slot vragen we Aider om het programma te verfraaien met een moderner uiterlijk. Dat levert een flinke metamorfose op. Bekijk hier het resultaat.

Via een comfortabel proces maakt het alle gewenste aanpassingen.

Integratie met Git

De standaard integratie met Git biedt veel voordelen. Als Aider aanpassingen maakt aan een bepaald bestand zal het in Git een heldere beschrijving toevoegen aan de zogeheten commit. In Visual Studio Code kun je deze historische aanpassingen eenvoudig terugzien. Klik daarvoor op een bestand en open in de balk aan de linkerkant Timeline. Zorg dat de filterinstelling is ingesteld op Git History.

Nu zie je de commit-geschiedenis van het geselecteerde bestand. Door op een specifieke commit te klikken, kun je de aangebrachte wijzigingen bekijken. Binnen Aider zijn er ook nog wat trucjes. Zo kun je met /diff zien wat de laatste veranderingen zijn. Met /undo kun je die eenvoudig ongedaan maken.

We hebben de repository op GitHub gezet. Ook hier kun je alle veranderingen bekijken. Open daarvoor een bestand, zoals script.js, en ga dan rechtsboven naar History. Hier zie je de verschillende wijzigingen. Als je op een van de aanpassingen klikt, zie je netjes welke veranderingen in de code zijn gemaakt.

Je kunt handig zien welke historische wijzigingen zijn aangebracht in bestanden.

Git en GitHub

Aider gebruikt een git-repository. Sommige mensen verwarren dit met GitHub. Je kunt met Git prima alleen een lokale repository maken, op het systeem waarop je met Aider werkt. Optioneel kun je deze repository met GitHub verbinden, zodat je in feite een kopie in de cloud hebt. Dat is voor jezelf wel heel praktisch, omdat je veel makkelijker de wijzigingen kunt bijhouden en bestuderen. En je kunt ook met anderen samenwerken aan code.

Ook interessant om te lezen: GitHub Codespaces: altijd de juiste tools bij de hand

We hebben de repository gedeeld met GitHub, zodat je alle veranderingen kunt inzien.

Windsurf Editor

 Complete ontwikkelomgeving

Zoek je een completere ontwikkelomgeving met geïntegreerde AI, dan zijn Cursor AI en Windsurf Editor twee populaire opties. Cursor AI is een gevestigde speler, maar krijgt steeds meer concurrentie van het nieuwere Windsurf Editor. Beide ontwikkelteams blijven verbeteringen doorvoeren om niet voor elkaar onder te doen.

Beide programma’s zijn bovendien klonen van Visual Studio Code, de bekende editor van Microsoft die we ook voor Aider hebben gebruikt. Daarom lijken ze in veel opzichten op elkaar. Het kan handig zijn om verschillende thema’s te gebruiken als je ze naast elkaar gebruikt, zodat je ze uit elkaar kunt houden.

Windsurf Editor werkt met een ingebouwde assistent genaamd Cascade.

Cascade

We hebben ook in Windsurf geprobeerd om het spelletje boter-kaas-en-eieren uit dit artikel te maken. De assistent in Windsurf Editor heet Cascade; via het Cascade-deelvenster kun je hem direct aan het werk zetten. Een leuk detail is dat niet alleen code wordt gegenereerd, maar dat er ook veel aanvullende acties voor je worden uitgevoerd, zoals het aanmaken van een map voor je project en voor de geluiden, en het maken van een mp3-bestand.

Bij elke stap kun je zien welke bestanden worden aangepast en de voorgestelde wijzigingen controleren en bevestigen. Je hoeft niet, zoals bij Aider, zelf een API-sleutel te regelen voor toegang. Je gebruikt steeds het model van Cascade en de administratieve kant wordt via je account geregeld, op basis van credits (zie volgende paragraaf). Zo’n diepere integratie is heel praktisch. Toch heeft de workflow veel overeenkomsten met Aider.

Via een deelvenster kun je een conversatie met Cascade voeren.

Werken met credits

Windsurf werkt met credits voor verschillende taken. Zo worden User Prompt-credits voor elke interactie met de assistent gebruikt en Flow Action-credits voor alle acties die worden uitgevoerd. Als je de limiet bereikt voor het premiummodel, wordt overgeschakeld naar het basismodel. De proefperiode van 14 dagen geeft je ruim voldoende credits om het voorbeeldprogramma uit dit artikel te maken. Sterker nog, je hebt ongeveer vijftien keer meer credits dan nodig, dus je kunt ook grotere en complexere programma’s proberen te maken.

Buiten die proefperiode is, om het premiummodel te gebruiken, een upgrade naar de Pro-versie bijna onvermijdelijk (ca. 18 euro per maand). Je hebt dan wel elke maand een ruime hoeveelheid credits en kunt vrij voordelig credits bijkopen.

Windsurf Editor werkt met een systeem van credits.

Of je nu graag uitgebreid kookt of elke avond snel klaar wilt zijn: een slimme keukenindeling maakt het verschil. Alles moet logisch op zijn plek staan, zodat je moeiteloos overal bij kunt en na afloop ook weinig tijd kwijt bent aan opruimen.

Lees ook: Fornuis op maat: kies het aantal pitten dat bij je past

Vaatwasser, gootsteen en vuilnisbak

Heb je plannen voor een nieuwe keuken? Denk dan nu al na over welke slimme keuzes je kunt maken met de indeling. Plaats bijvoorbeeld de vaatwasser, de spoelbak en de afvalemmer dicht bij elkaar. Je hoeft dan nooit ver te lopen met vieze borden en je kunt ze makkelijk leegschrapen, eventueel afspoelen en direct inruimen. Staat de afvalbak in een kastje direct naast de vaatwasser? Let er dan op dat je het deurtje nog goed kunt openen als de deur van de vaatwasser omlaag staat. Dat werkt makkelijker bij het inruimen. Plaats verder de vaatwasser niet direct tegen een zijmuur. Tijdens het inruimen loop je dan sneller kans op spetters tegen de muur.

Werkblad en kookplaat

Het werkblad is meer dan alleen een plek om iets op te zetten. Je gebruikt het om te snijden, te mixen, spullen neer te leggen en borden op te scheppen. Zorg daarom dat je voldoende vrije werkruimte overhoudt – dus niet alles volbouwen met apparatuur. Plaats de spoelbak of kookplaat liever niet op een hoek. Je hebt aan beide kanten plek nodig, zodat je je handen vrij kunt houden en spetters opvangt. Reken aan weerszijden minimaal veertig centimeter. Dat oogt niet alleen rustiger, het werkt ook prettiger. Handig om te weten: bij je keukenspecialist wordt hiervoor vaak de term aflegruimte gebruikt. En nog even over de kookplaat: plaats die bij voorkeur niet pal naast de koelkast of een hoge kast; dat geeft weinig bewegingsvrijheid en maakt het lastig om met meerdere mensen tegelijk in de keuken te staan.

©Olga Yastremska and Leonid Yastremskiy

Koelkast

Een koelkast gebruik je vaker dan je denkt – gemiddeld zo'n 35 keer per dag. Zet 'm daarom op een plek waar je er makkelijk bij kunt, ook als je vanuit de woonkamer even snel iets wilt pakken. Zet de koelkast liever niet helemaal achterin of op een plek waar je niet vanzelf langsloopt; dat is al snel onhandig in het dagelijks gebruik. Let ook op de temperatuur rondom de koelkast. Zet hem niet naast een oven, radiator of op een plek waar veel zonlicht komt. Kan het echt niet anders, zorg dan voor een isolerende tussenplaat en houd minstens drie centimeter ruimte vrij tussen warmtebron en koelkast.

Gebruik de keuken-driehoek

In de basis draait een keuken om drie functies: koken, spoelen en koelen. Je fornuis, gootsteen en koelkast vormen samen een denkbeeldige driehoek. Als de afstanden tussen deze drie goed gekozen zijn, werk je prettiger. Staan ze te ver van elkaar, dan loop je onnodig veel. Staan ze te dicht bij elkaar, dan dan wordt het al snel krap en onhandig. Een keukenspecialist kan helpen bij het vinden van een goede verhouding, maar je merkt het zelf vaak ook al als iets net niet lekker werkt.

Optimale werkhoogte

Ook de hoogte van je werkplekken telt mee. Een oven op armhoogte is een stuk prettiger dan op kniehoogte, zeker als je vaak bakt. Het voorkomt bukken. Heb je een kleine keuken? Kies dan voor een compacte oven of voor een fornuis met geïntegreerde oven. Datzelfde geldt voor de vaatwasser: als je die wat hoger plaatst, spaar je je rug en knieën. Voor de kookplaat geldt een andere regel: meet de afstand van je onderarm tot het werkblad. Is die ongeveer twaalf centimeter, dan zit je goed qua houding en belast je je schouders niet onnodig.

Apparatuur wat hoger plaatsen (als dat kan) heeft nog een voordeel. Wanneer je kleine kinderen hebt rondlopen, kunnen die er minder makkelijk bij. Wel zo veilig!

©lev dolgachov

Opbergruimte

Tot slot: denk na over hoe je spullen opbergt. Onderkastjes bieden veel ruimte, maar vragen vaak veel van je rug. Bovenkastjes kunnen juist weer te hoog zijn. Een buffetkast biedt uitkomst: wat je dagelijks gebruikt zet je op ooghoogte, wat minder vaak nodig is kan best wat lager of juist hoger.

Slim indelen = een fijnere keuken!

Een goede keuken draait niet alleen om de juiste apparatuur, maar vooral ook om slimme keuzes die het koken makkelijker maken. Denk na over looproutes, werkhoogtes en voldoende bewegingsruimte. Positioneer alles op logische plekken, zorg voor een werkblad met voldoende vrije ruimte en let op kleine details zoals de draairichting van kastdeurtjes. Daarmee wordt de keuken (nog meer) het hart van je huis!